بوی خون و باروت در قفقاز

در روزهای گذشته جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان مناقشه خود بر سر منطقه قره‌باغ را به شکل نظامی از سر گرفته‌اند. هر دو کشور از نخستین ساعات بامداد ۲ آوریل با متهم کردن یکدیگر به اقدامات تحریک‌آمیز به حملات نظامی خود شدت می‌بخشند.

باکو اعلام کرده است که نیروهای ارمنی به وسیله توپ و تسلیحات خودکار در طی ۲۴ ساعت ۱۲۷ بار به سمت اراضی جمهوری آذربایجان تیراندازی کرده‌اند. ارمنستان هم اعلام کرده است که جمهوری آذربایجان با استفاده از تانک، جنگنده و هلی‌کوپتر اقدام به حمله به مرز این کشور کرده است. دولت ارمنستان کشته شدن ۱۸ سرباز ارمنی را تائید کرده است. جمهوری آذربایجان نیز اعلام کرده است ۱۲ سرباز این کشور جان باخته‌اند. هر یک از این دو کشور آمار تلفات طرف مقابل را چندین برابر تلفات خودی اعلام می‌کنند.

آرمن پرس، بزرگترین خبرگزاری ارمنستان از قول مقامات حاکم بر قره باغ نقل کرده است که ۲۰۰ نظامی جمهوری آذربایجان کشته و سه تانک، دو هلی‌کوپتر و یک پهپاد این کشور منهدم شده‌اند. جمهوری آذربایجان نیز اعلام کرده است که بیش از صد سرباز ارمنی کشته شده‌اند و شش تانک و پانزده واحد توپخانه ارمنستان از بین رفته‌اند. در این بین کشته شدن یک نوجوان ۱۲ ساله ارمنی و دو کودک دیگر در این منطقه به شدت احساسات مردم ارمنستان را جریحه‌دار کرده است و بسیاری از کاربران ارمنی در شبکه‌های اجتماعی به ویژه نسبت به کشته شدن غیرنظامیان ابراز خشم و تأسف کرده‌اند.

درگیری از کجا شروع شد

منطقه قره‌باغ که ارمنی‌ها به آن آرتساخ می‌گویند، هم‌اکنون در سازمان ملل بخشی از خاک جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود.  نام آرتساخ به دوران قبل از میلاد بر می‌گردد، آرتساخ به معنی «جنگل‌های آرا» می‌باشد، که گفته می‌شود شکارگاه آرا یکی از پادشاهان اسطوره‌ای ارمنیان بوده است. در سنگ نوشته‌های اورارتویی از این منطقه با نام‌های «اورتخه» یا «اورتخینی» یادشده است. استرابون در کتاب جغرافیای خود (قرن اول میلادی) از این منطقه به‌عنوان یکی از استان‌های هایک کبیر، در ساحل شرقی رودخانه «کور» به نام «اورخیستنا» یادکرده است. در قرون‌وسطی با نام «زاودک» یا «پوکر سیونیک» (سیونیک صغیر) معروف بوده است. در قرن سیزدهم میلادی از این منطقه با نام «خاچن» یاد شده است. در قرن هجدهم «ارمنستان صغیر» نامیده شده و همچنین به‌عنوان بخشی از استان «اودیک» با اسامی «آغوانگ»، «آرولیتیس گوغمانتس» (طرف‌های شرقی) معروف بوده است.

از قرن چهارم میلادی بخش‌های اصلی قفقاز جنوبی از جمله قره‌باغ و همچنین داغستان تا دوره قاجاریه جزو خاک ایران بودند. منطقه قره‌باغ مرکز گنجه یکی از بیگلربیگی‌های ایران بود. مقام بیگلربیگی که در قرن دهم به‌طور موروثی به سران قزلباش می‌رسید، در قره‌باغ در اختیار یکی از سرشاخه‌های ایل قاجار قرار داشت.  اما مناطق قفقاز جنوبی در زمان فتحعلی شاه طی جنگ‌های ایران و روس از ایران جدا شد و به روسیه تزاری پیوست، بعد هم نصیب شوروی شد.

پس از شکل‌گیری کشورهای آذربایجان و ارمنستان در گیرودار سقوط امپراتوری تزاری در حدود سال ۱۹۱۸، مناقشه‌های اراضی نیز شکل گرفت. کشور و حکومت تازه‌تأسیس آذربایجان که ساخته و پرداخته‌ی اتحاد شوروی بود در اعلامیه‌ای در تاریخ ۲۸/۱/۱۹۱۹ قره‌باغ را بخشی از سرزمین خود اعلام کرد. پس از اعمال حاکمیت بلشویک‌ها بر قفقاز ابتدا قره‌باغ، نخجوان و زنگه زور از سوی مسکو بخشی از حکومت کمونیستی آذربایجان شمرده می‌شد که با پیوستن ارمنستان به جبهه کمونیسم این موضع‌گیری از سوی مسکو تغییر یافت و رهبران حزب کمونیست آذربایجان نیز از ادعای خود دست کشیدند و منطقه قره‌باغ و نخجوان بخشی از سرزمین ارمنستان شد. اما این روند با تغییر سیاست‌های شوروی باز دگرگون شد و در قرارداد ۱۹۲۱ میان شوروی و ترکیه در ماده‌ی ۳، نخجوان و قره‌باغ به‌صورت جمهوری‌های خودمختار  به آذربایجان تعلق یافت و زنگنه زور به ارمنستان سپرده شد. درصورتی‌که قره‌باغ در آن زمان با ۲۷۰ کیلومتر وسعت، جمعیتی با اکثریت ارامنه داشت. گفتنی است قبل از جدایی قره‌باغ از ایران اکثر جمعیت آن را آذری‌ها تشکیل می‌دادند. به گونه‌ای که در سال ۱۸۳۲ میلادی (تنها ۴ سال پس از عهدنامه ترکمانچای) ۶۴.۸ درصد از مردم قره‌باغ آذربایجانی بودند.

اما سیاست روس‌ها برای اسکان ارامنه در این منطقه منجر به تغییر ترکیب جمعیتی شد. به شکلی که از جمعیت ۱۹۲ هزار نفری قره‌باغ در سال ۱۹۸۸ میلادی ۷۶ درصد ارامنه و تنها ۲۳ درصد آذری بودند، بقیه نیز ترکیبی از روس‌ها و کردها بودند. درگیری میان جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته ارمنستان و آذربایجان در قره‌باغ از ابتدای سال ۱۹۹۰ میلادی و همزمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آغاز و در سال ۱۹۹۴ پس از کشته شدن ۳۰ هزار نفر از دو طرف متوقف شد.

با اینکه آتش بس سال ۱۹۹۴ بارها از سوی طرفین نقض شد و در تمام ۲۲ سال گذشته دو کشور در تقابل جدی با یکدیگر قرار داشتند که گهگاه به پرتاب چند تیر و انهدام تانک یا هلی‌کوپتری در منطقه قره‌باغ منجر می‌شد، اما درگیری اخیر شدیدترین برخورد نظامی دو کشور از آن زمان تا کنون است.

سایه دیگر کشورها بر جنگ ارمنستان و آذربایجان

فارغ از مناقشات طولانی‌مدت دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ به نظر می‌رسد ترکیه نیز به‌ تازگی و به‌ ویژه در روزهای گذشته به شعله‌ور شدن آتش اختلاف میان این دو کشور علاقمند شده است.  احمد داود اوغلو، وزیر خارجه ترکیه، دسامبر ۲۰۱۵ اعلام کرد که کشورش تا زمان آزاد شدن اراضی اشغالی– قره‌باغ-  در کنار جمهوری آذربایجان خواهد بود. با توجه به اینکه ارمنستان همواره موردحمایت روسیه قرار داشته و از سوی دیگر ترکیه در ماه‌های اخیر میدان نبرد در معادلات سوریه را به روسیه باخته است، دولت اردوغان نیز در این میان جمهوری باکو را موردحمایت خود قرار داده است. در همین رابطه سرگئی ژلزنیاک، معاون دومای روسیه (پارلمان روسیه) با مهم دانستن دخالت طرف ثالث در شعله ورشدن مناقشه میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، به‌طور تلویحی انگشت اتهام را به‌سوی ترکیه نشانه رفته و تاکید کرده است: «کاملاً آشکار است که نیرویی  به تشدید مناقشه قره‌باغ علاقمند است که به جنگ‌افروزی در خاورمیانه و آسیای مرکزی و قفقاز می‌پردازد و موفقیت‌های تلاش‌های صلح‌جویانه و ضد تروریستی روسیه و متحدانش در سوریه را نقطه ضعف خود می‌داند». به هر حال برای ترکیه که در سال‌های اخیر تلاش‌های نافرجامی در راستای تبدیل‌شدن به یک قدرت بزرگ منطقه‌ای داشته است بدون شک تشدید درگیری میان ارمنستان و آذربایجان چه از لحاظ نزدیک‌تر شدن به باکو و چه از لحاظ ناآرام شدن این دو کشور و در ادامه آن مرزهای شمالی ایران، معادله‌ای سودآور خواهد بود.

از سوی دیگر باکو به لحاظ بلوک‌بندی سیاسی به ویژه در مناقشات اخیر منطقه‌ای در کنار اسرائیل، ترکیه و عربستان قرار گرفته است و ارتش خود را با تجهیزات اسرائیلی از جمله پهپادهایی که نمونه آن در درگیری جدید با ارمنستان هم دیده شد، مجهز کرده است. مشاوران نظامی اسراییل در باکو حضور و سعی در تقویت قوه نظامی باکو دارند که به این ترتیب نفوذ بیشتری در مرزهای شمالی ایران و در زیر پای روسیه به‌دست آورد.

با این همه به نظر می‌رسد با وجود تحریکات کشورهای ذکر شده و احساسات جریحه‌دار شده‌ی مردم جمهوری آذربایجان و ارمنستان، معلوم نباشد این جنگ تا چه زمانی ادامه پیدا خواهد کرد و آیا تلاش برای حل این مناقشه از سوی سازمان‌های بین‌المللی و کشورهای اروپایی به نتیجه خواهد رسید یا نه.