طی روزهای گذشته اظهار نظر مسعود پزشکیان درباره مهاجرت جوانان از ایران و بیان این پرسش که «چرا نخبه‌ها را طوری تربیت می‌کنیم که می‌خواهند به خارج بروند؟» با واکنش روزنامه کیهان تهران روبرو شده است.
مسعود پزشکیان با تاکید بر مشارکت مردم در مدرسه‌سازی گفت: «کافی است مردم پای کار بیایند. همه مردم آماده هستند برای فرزندان خود کاری کنند.»
او افزوده که «باید مطمئن باشند به فکر بچه‌ها آنان هستیم. اگر برای مملکت دلسوز هستیم، باید طوری بچه‌ها را تربیت کنیم که از لحاظ علم و عمل توان بالایی داشته باشند.»
رئیس دولت جمهوری اسلامی درباره مهاجرت نخبگان گفت: «چرا نخبه‌ها را طوری تربیت می‌کنیم که می‌خواهند به خارج بروند؟ این چه آموزشی است که ۹۰ درصد می‌خواهند مهاجرت کنند؟ این آب و خاک برای ماست. منِ تحصیل‌کرده باید برای این مملکت کاری کنم، نه اینکه درس بخوانم و بروم.»
محمدرضا عارف معاون اول پزشکیان نیز در سخنانی در «همایش ملی جایزه البرز» با اشاره به اینکه «بخشی از مهاجرت جوانان به دلیل عدم امکان کار در کشور اتفاق می‌افتد» گفته «باید زمینه حفظ جوانان و مهاجرت معکوس و استفاده از دانشمندان جوان را ایجاد کنیم.»
روزنامه کیهان چاپ تهران اما در مطلبی مدعی شده که مهاجرت نخبگان از ایران «کم» شده است: «آقای پزشکیان روز گذشته یکی از ادعاهای همیشگی خود را تکرار کرده و گفته است ما الان بچه‌هایی تربیت می‌کنیم که فکرشان به خارج است. هنر این نیست که نخبه تربیت کنیم و به آمریکا بفرستیم.»
کیهان تهران در ادامه مدعی شده که بر اساس آمار سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۱ نیز روند بازگشت دانشجویان ایرانی به کشور از سال ۹۳ تسریع شده است.
این روزنامه که به «ارگان بیت رهبری» مشهور است همچنین نوشته که «شاید بهتر باشد ایشان تغییراتی در اطرافیان خود دهد تا اینچنین با آمار مجعول و سیاه از وضعیت کشور ذهن رئیس‌جمهور را مخدوش نکنند.»
اینهمه در حالیست که نه مقامات دولت که گاهی ژست نگران از آمار مهاجرت نخبگان و دیگر شهروندان را می‌گیرند، و نه امثال حسین شریعتمداری مدیرمسئول روزنامه کیهان چاپ تهران دغدغه مهاجرت منابع انسانی از کشور را ندارند و هیچیک در هیچ جریانی تا کنون اقدامات موثری برای کاهش نرخ مهاجرت از کشور انجام نداده‌اند.
قابل توجه اینکه برخلاف آنچه کیهان تهران اعلام کرده شمار مهاجران ایرانی طی سالهای گذشته دو برابر شده است. جمعیت مهاجران ایرانی در جهان در سال ۱۹۹۰ تنها ۸۲۰ هزار نفر بوده است. آمار جمعیت مهاجران ایرانی در سال ۲۰۲۰ عدد یک میلیون و ۸۷۰ هزار نفر را نشان می‌دهد که حاکی از دو برابر شدن جمعیت مهاجران طی کمتر از ۳۰ سال است.
آمارها همچنین نشان می‌دهد که سهم مهاجران ایرانی نسبت به کل جمعیت کشور در سال ۱۹۹۰ تنها ۱/۴۵ درصد بوده و سهم مهاجران ایرانی از جمعیت کل کشور در سال ۲۰۲۰ به عدد ۲/۲۳ رسیده است.
بر اساس آخرین آماری که توسط آمارفکت و بر مبنای وبسایت آماری بانک جهانی ارائه شده، آمار تعداد ایرانیان مهاجر بر اساس منابع بین‌المللی نشان می‌دهد طی سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ کشور امارات با داشتن ۴۵۴ هزار مهاجر ایرانی، بیشترین تعداد ایرانیان مهاجر را در کشور خود جای داده است، و کشور بلژیک با حدود ۱۲ هزار نفر در رتبه بیستم قرار دارد.
بر اساس آخرین داده‌های موجود در سال ۲۰۲۴ و قبل‌تر، تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ مقصد اصلی به رقم ۱۱۰ هزار نفر رسیده و این رقم در مقایسه با تراز ۶۰ هزار نفر دانشجو ایرانی ساکن خارج در سال ۲۰۲۰، رشد ۸۲ درصدی را نشان می‌دهد.
همچنین بر اساس گزارش بنیاد ملی علوم آمریکا (NSF)، ایران یکی از ۱۰ کشور اصلی صادرکننده دانشجو در مقاطع دکتری و پسا‌دکتری به ایالات متحده است. حدود ۱۰ هزار دانشجوی ایرانی در دانشگاه‌های آمریکا مشغول به تحصیل هستند.
اگر چه طی سالهای گذشته ایالات متحده، کانادا و اروپا از جمله مهمترین مقاصد تحصیلی برای دانشجویان ایرانی به شمار می‌رفت اما طی سالهای گذشته و به علت مشکلات اقتصادی مردم و ترکیه اخیراً به مقصد اصلی دانشجویان ایرانی تبدیل شده و در سال ۲۰۲۴ میزبان حدود ۳۰ هزار نفر دانشجوی ایرانی بود که این رقم رشد ۱۵۸ درصدی را نسبت به سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد. کشور‌های کانادا، آلمان و ایتالیا و آمریکا در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.
مقایسه داده‌های آماری آخرین سال موجود با سال پایه ۲۰۲۰ میلادی نشان می‌دهد میزان رشد تعداد دانشجویان ایرانی در سه کشور ایتالیا (۲۱۱ درصد)، ترکیه (۱۵۸ درصد) و استرالیا (۱۰۳ درصد) و بعد از آنها، نرخ رشد تعداد دانشجویان ایرانی در سه کشور انگلیس (۹۸ درصد)، کانادا (۷۹درصد) و روسیه (۷۵ درصد) قابل توجه است.
بر اساس آمار سازمان نظام پزشکی ایران در ۸ ماه نخست سال گذشته، ۴ هزار و ۵۰۰ نفر دیگر از اعضای کادر درمان برای مهاجرت اقدام کرده‌اند. هفت هزار پزشک، پرستار و عضو کادر درمان کشور نیز در سال ۱۴۰۲ برای مهاجرت اقدام کرده‌اند. همچنین تنها طی چهار سال گذشته بیش از ۲۶ هزار پزشک و کادر درمان کشور را ترک کرده‌اند.
ایرانیان دسته دسته از میهن می‌روند؛ ریشه مهاجرت گسترده شهروندان ایران چیست؟
رسول صادقی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران دی‌ماه گذشته در «همایش مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها» تعداد ایرانیان مهاجر را پنج میلیون نفر اعلام کرد: «آمار دقیقی از ایرانیان مهاجرت کرده نداریم، اما حدود پنج میلیون نفر برآورد می‌شوند. عوامل زیادی در روند فزاینده مهاجرت از کشور موثر بوده که عدم بهره برداری مناسب از سرمایه‌های انسانی، ناامیدی، نبود چشم انداز بهبود، بحران‌های اقتصادی، نفوذ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، افزایش قارچ گونه موسسات مهاجرتی و افزایش ایرانیان مهاجر که اطرافیان خود را تشویق به مهاجرت می‌کنند، از جمله این عوامل است.»
بر اساس پژوهشی که توسط دو جامعه‌شناس، محمد فاضلی و بهرام صلواتی، با عنوان «گزارش مهاجرت ایرانیان: علل و انگیزه‌ها» انجام شده از میان ۱۲ هزار پرسشنامه توزیع‌شده از ۹ تا ۲۰ تیر ۱۴۰۲، حدود ۱۹ درصد از پاسخ‌دهندگان اعلام کرده‌اند که مهاجرت کرده و در خارج از ایران زندگی می‌کنند. ۸۱ درصد باقی‌مانده در داخل ایران زندگی می‌کنند.
اما در این تحقیق، ۱۶ درصد از افراد اظهار کرده‌اند که اصلاً به مهاجرت فکر نمی‌کنند، در حالی که دقیقاً همان میزان (۱۶ درصد) نیز به مهاجرت فکر و برای آن اقدام کرده‌اند. همچنین، از ۲۱۰۰ نفری که مهاجرت کرده‌اند، تنها ۲۰ درصد قصد بازگشت به ایران را دارند.عمده افرادی که مهاجرت‌شان قطعی شده یا برای مهاجرت اقدام عملی کرده‌اند (بین ۵۰ تا ۶۰ درصد)، در سازمان‌ها و شرکت‌های ایرانی کار می‌کنند. بنابراین، طبیعی است که مهاجرت این افراد فشار زیادی بر تأمین نیروی انسانی در شرکت‌ها و سازمان‌های ایران وارد می‌کند.
از دیگر نکات مهم این پژوهش نیز یکی همین بود که افزایش سن افراد تمایل آنها به مهاجرت را کاهش می‌دهد، در حالی که افزایش تحصیلات و درآمد، انگیزه آنها برای اقدام به مهاجرت را تقویت می‌کند. این گزارش نشان می‌دهد که ارزشمندترین سرمایه‌های انسانی در حال مهاجرت هستند؛ و هر چند که سه متغیر سن، آخرین مدرک تحصیلی و درآمد بر تصمیم به مهاجرت تأثیر دارند، اما این تأثیر بسیار اندک است. همچنان متغیر‌هایی که ناظر بر نگرش افراد به مسائل کلان اقتصادی و فایده مهاجرت برای زندگی شخصی هستند، اصلی‌ترین عوامل تصمیم به مهاجرت به حساب می‌آیند.
ایرانیان مهاجر که پیش از مهاجرت در شرکت‌ها و سازمان‌های ایرانی کار می‌کردند، نسبت به کسانی که هنوز در ایران مشغول به کارند احساس عدالت توزیعی بیشتری داشته‌اند. همچنین، میانگین احساس عدالت توزیعی در میان مهاجرانی که از ابتدای سال ۱۳۹۷ به بعد از کشور مهاجرت کرده‌اند، به‌طور معناداری کمتر از کسانی است که پیش از سال ۱۳۹۷ مهاجرت کرده‌اند.
