Page 13 - (کیهان لندن - سال سى و ششم ـ شماره ۲۵۶ (دوره جديد

‫صفحه ‪13‬ـ ‪ Page 13‬ـ شماره ‪1۷۲۲‬‬
‫جمعه ‪ ۱۰‬تا پنجشنبه ‪ ۱۶‬آوریل ‪۲۰۲۰‬‬

‫ارگ بم‬ ‫«اسطرلاب» این ابزار نجومی اختراع ایرانیها بود و بعدها به سراسر دنیا رفت‬

‫ارگ تاریخی بم بعد از زلزله به شدت ویران شده است اما این پایان داستان ارگ نیست‬ ‫جام جهان نما‬

‫داده است‪.‬‬ ‫تشکیل شده است‪.‬‬ ‫در ساعت پنج و بیست و هشت‬ ‫سنسکریت‪ ،‬لاتین و انگلیسی نگهداری‬ ‫جمشید کاشانی‪ ،‬سختافزارهای‬ ‫اسطرلاب برخلاف آن چه که بسیار‬
‫در پی حادثه زلزله بم‪ ،‬ارگ بم به‬ ‫اگرچه پیرامون تاریخچه شکلگیری‬ ‫دقیقه صبح روز جمعه پنج دی ماه‬ ‫میشود‪.‬شکوه اسطرلاب در موزه ملی‬ ‫مهندسی چون گونیا‪ ،‬پرگار‪ ،‬قطبنما‪،‬‬ ‫شنیدهایم هیچ ربطی به رمالی و‬
‫عنوان بخشی از بم و منظر فرهنگی آن‬ ‫این ارگ تاریخی بین دورههای اشکانی‬ ‫هشتاد و دو ‪ ،‬زلزله مهیبی به قدرت‬ ‫قبلهنما و اسطرلاب میساختهاند‪ .‬از‬ ‫غیبگویی ندارد‪ .‬امروزه در موزههای‬
‫توسط یونسکو در سال دوهزار و چهار‬ ‫و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی‬ ‫شش و سه دهم در مقیاس ریشتر در‬ ‫ایران به خوبی دیده میشود‪.‬‬ ‫همینرو‪ ،‬به فزاری (افزاری یا ابزاری)‬ ‫تاریخ علم جهان‪ ،‬اسطرلابهای زیادی‬
‫در فهرست میراث جهانی در معرض‬ ‫اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای‬ ‫شهر تاریخی بم ـ شهر قنات‪ ،‬خشت‬ ‫اسطرلاب گذشته از این که یک ابزار‬ ‫مشهور بودهاند‪ .‬فزاری به همراه نوبخت‪،‬‬ ‫را میشود دید که ساختۀ دست ایرانیان‬
‫آن که در زمان قبل از زلزله برپا بودند‬ ‫و درختان خرما ـ که در فاصله حدوداً‬ ‫علمی بوده‪ ،‬در ساختن آن هنر و ظرافت‬ ‫ستاره شمر و آمارگر بزرگ قرن دوم‬ ‫قدیم و از شگفتیهای این سرزمین‬
‫خطر قرار گرفت‪.‬‬ ‫به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده‬ ‫هزار کیلومتری جنوب شرق تهران‪،‬‬ ‫زیادی به کار رفته‪ .‬در گذشته قلمزنان‬ ‫هجری‪ ،‬از طراحان شهر بغداد بوده‪.‬‬ ‫است‪ .‬ایرانیها از این ابزار علمی برای‬
‫این مجموعه منحصر به فرد بعد از‬ ‫میشود‪ .‬با این وجود بخشهایی همانند‬ ‫پایتخت ایران واقع است اتفاق افتاد و‬ ‫چیرهدستی بودند که به جز مسگری در‬ ‫آنها در قرون نخستین هجری که‬ ‫تعیین ارتفاع‪ :‬آفتاب‪ ،‬ماه‪ ،‬ستارگان و‬
‫زلزله به شدت ویران شده است اما این‬ ‫ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت‬ ‫بسیاری از محلههای آن را ویران کرد‪.‬‬ ‫ستاره شمری نیز استاد بودند و کارشان‬ ‫به خاطر کمبود آثار علمی «دو قرن‬ ‫حرکت اجرام آسمانی‪ ،‬طول و عرض‬
‫پایان داستان ارگ نیست‪ .‬زلزله باعث‬ ‫و عظیم خود دورههای بسیار قدیمیتر‬ ‫ارگ تاریخی بم در این زلزله ویرانگر‬ ‫ساختن اسطرلاب بود‪ .‬گاهی وقتها هم‬ ‫سکوت» نام گرفتهاند‪ ،‬با پدید آوردن‬ ‫جغرافیایی‪ ،‬شناسایی نصفالنهار‪،‬‬
‫آشکار شدن لایههای زیرین ساخت و‬ ‫(همانند قرن چهارم هجری در دوره‬ ‫ساخت علمی اسطرلاب را یکی به عهده‬ ‫آثار علمی هیاهویی به پا کرده بودند‬ ‫شناسایی سمت شهرها‪ ،‬پیدا کردن‬
‫سازهای خشتی شده که مورد توجه‬ ‫سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره‬ ‫به شدت تخریب شد‪.‬‬ ‫میگرفت و پرداخت هنری آن را یکی‬ ‫که هنوز پس از سدهها بسیار در‬ ‫قبله‪ ،‬محاسبۀ عمق چاهها‪ ،‬پهنای‬
‫ویژه باستانشناسان قرار گرفته است‪.‬‬ ‫سلجوقیان) را یادآوری میکنند‪ .‬نهایتاً‬ ‫ارگ تاریخی بم‪ ،‬به مساحت‬ ‫دیگر انجام میداد‪ .‬جالب است که پای‬ ‫دانشگاههای جهان به گوش میرسد‪.‬‬ ‫رودخانهها و فراز و نشیب تپهها و‬
‫اما معماران نیز درسهای فراوانی برای‬ ‫ارگ بم در دوره قاجار خالی از سکنه‬ ‫تقریبی دویست هزار متر مربع از‬ ‫خیلی از آنها امضای سازندگانشان را‬ ‫میگویند فزاری نخستین کسی است‬ ‫درهها و حتی به عنوان ساعت استفاده‬
‫آموختن پیش رو دارند‪ .‬بخشهایی‬ ‫جمله بزرگترین مجموعه بناهای‬ ‫که پس از روزگار ساسانیان‪ ،‬دوباره‬
‫از ارگ از جمله اصطبل و سربازخانه‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫خشتی است که بیش از بیست قرن‬ ‫هم میشود دید‪.‬‬ ‫اسطرلاب ساخته و آثاری در این زمینه‬ ‫میکردهاند‪.‬‬
‫تخریب نشدهاند و زلزله در آنها مقطع‬ ‫ارگ بم به دلایل متعدد از جمله دارا‬ ‫مورد سکونت اهالی شهر بم قرار گرفته‬ ‫پس از اسطرلابهای ایران باستان‬ ‫به زبان پهلوی نوشته بوده و یک اثر‬ ‫با آن که خیلیها گفتهاند که‬
‫طبیعی ایجاد کرده است‪ .‬این فرصت‬ ‫بودن گونههای متعدد بناهای تاریخی‬ ‫است‪ .‬این ارگ تاریخی از گونههای‬ ‫یا همان جام جهان نما‪ ،‬اسطرلاب‬ ‫نجومی را هم از سنسکریت به عربی‬ ‫اسطرلاب یک واژۀ یونانی است‪ ،‬اما‬
‫مغتنمی برای شناخت سازه تاریخی‬ ‫و محلههای مسکونی و شیوه ترکیب و‬ ‫معماری متعددی از جمله دیوار‬ ‫کروی ساخته شد‪ .‬امروز به این مرحله‬ ‫بسیاری از دانشمندان‪ ،‬آن را نامی‬
‫بویژه اجرای سقف و طاق و کانه‬ ‫اتصال آنها با یکدیگر و شکل قرارگیری‬ ‫حصار‪ ،‬برج و بارو و دروازههای متعدد‪،‬‬ ‫از عمر اسطرلاب کروی‪ ،‬کره سماوی‬ ‫ترجمه کرده‪.‬‬ ‫ایرانی دانستهاند و معتقدند اسطرلاب‬
‫بناها بر روی شیب تپه و ختم شدن کل‬ ‫مسجد‪ ،‬بازار‪ ،‬تکیه‪ ،‬کاروانسرا‪ ،‬مدرسه‪،‬‬ ‫میگویند‪ .‬رفته رفته اسطرلاب کروی‬ ‫اسطرلابها انواع مختلفی دارند‪:‬‬ ‫در فارسی دری به معنی ستارهیاب‬
‫پوشهای بام است‪.‬‬ ‫مجموعه در انتها به عمارت منحصر به‬ ‫حمام‪ ،‬زورخانه و محلههای مسکونی‬ ‫تکامل پیدا کرد و صاحب عنکبوت و‬ ‫اسطرلاب یک بعدی یا خطی‪ ،‬دو‬ ‫است‪ .‬طبق این نظر‪ ،‬اسطر همان ستاره‬
‫شیوه رفتار زلزله در بنای تاریخی و‬ ‫فرد چهار فصل در بالاترین نقطه‪ ،‬دارای‬ ‫با خانههای اعیاننشین یا عامهنشین‪،‬‬ ‫بعدی یا صفحهای یا دوری یا مسطح‪،‬‬ ‫یا ‪ Star‬است و واژه ستارهیاب در عربی‬
‫علت تخریب و سالم ماندن بخشهای‬ ‫ارزشهای فراوان معماری و شهرسازی‬ ‫بخش حاکمنشین شامل سربازخانه‪،‬‬ ‫بخشهای دیگر شد‪.‬‬ ‫و سه بعدی یا کروی‪ .‬اسطرلاب مسطح‪،‬‬ ‫تبدیل به اسطرلاب شده و در انگلیسی‬
‫مختلف بناها نیز برای معماران‬ ‫است‪ .‬در عین حال وجود لایههای‬ ‫اصطبل‪ ،‬آسیاب‪ ،‬خانه فرمانده قشون و‬ ‫اما چون اسطرلاب کروی‪ ،‬حجیم و‬ ‫شناخته شدهترین نوع اسطرلاب است‪.‬‬
‫درسهای ارزشمندی برای آموختن‬ ‫مختلف مسکونی بیش از بیست قرن به‬ ‫بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم‪،‬‬ ‫جابهجاییاش سخت بود‪ ،‬منجمان به‬ ‫در موزههای جهان‪ ،‬اسطرلابهای‬ ‫‪.Astrolabe‬‬
‫این مجموعه ارزش ویژه باستانشناسی‬ ‫عمارت چهار فصل و برج دیدبانی‬ ‫استفاده از اسطرلابهای کم حجم روی‬ ‫مختلفی به زبانهای پارسی‪ ،‬عربی‪،‬‬ ‫در زبان پهلوی به اسطرلاب لقب‬
‫فراهم کرده است‪.‬‬ ‫آوردند و مشهورترین شکل اسطرلاب‬ ‫«جام جهان نمای» داده بودند‪ .‬در‬
‫ایران باستان نوع دیگری از اسطرلاب‬
‫یعنی اسطرلاب مسطح پدید آمد‪.‬‬ ‫وجود داشت که به شکل کاسه یا جامی‬
‫نیمهگرد ساخته میشد و در داخل‬
‫آن‪ ،‬نقش صور فلکی را میکشیدند‪.‬‬
‫در شاهنامه فردوسی بارها از این گونه‬
‫اسطرلاب یاد شده‪« :‬بیاورد صلاب و اختر‬
‫گرفت‪ ».‬جام جمشید و جام کیخسرو‬
‫شاید از همین اسطرلابها بودهاند‪.‬‬
‫تخصص گروهی از منجمان ایران‬
‫قدیم‪ ،‬ساخت ابزارهای نجومی بوده‪.‬‬
‫گفته میشود قاضیزاده رومی از ستاره‬
‫شماران ایرانی در بازار کاشان‪ ،‬مسگری‬
‫پنج وجبی به نام غیاثالدین دیده‪ ،‬که‬
‫هفت طبقۀ آسمان را زیر پا داشته‪.‬‬
‫خاندان غیاثالدین جمشید کاشانی‪،‬‬
‫پدر در پدر مسگران اسطرلابساز‬

‫بودهاند و ریاضیدان‪.‬‬
‫خاندان فزاری نیز همچون خاندان‬

‫‪1 9۲۶‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪91‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪۵‬‬ ‫(سودوکو)‬ ‫‪ 1۵ 14 13 1۲ 11 1۰ 9 8 ۷ ۶ ۵ 4 3 ۲ 1‬عمودی‪:‬‬

‫‪۲‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫‪۵۶‬‬ ‫‪۱‬ـ فرزند شمشیر ـ درختی است‬ ‫‪1‬‬
‫‪۲‬ـ سر دودمان یکی از سلسلههای‬ ‫‪۲‬‬
‫‪4۲‬‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪۲‬‬ ‫حکومتی در ایران‬ ‫‪4‬‬
‫‪3 ۵ ۷4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪۳‬ـ شکار ـ پرستش ـ از عوارض پوستی‬ ‫‪۵‬‬
‫‪۶‬‬ ‫‪43۲1‬‬ ‫‪۴‬ـ راه تمام نشده ـ ماهیانه ـ از‬ ‫‪۶‬‬
‫‪94‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪۷‬‬
‫‪1‬‬ ‫حرفههای سنتی‬ ‫‪8‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪۵‬ـ الوان ـ از ضمایر ـ نمناک ـ نیا‬ ‫‪9‬‬
‫‪8 ۵3۶‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۶‬ـ نور ـ مفلوج ـ زن فرعون معاصر‬ ‫‪1۰‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪11‬‬
‫عمودی‪:‬‬ ‫‪11 1۰ 9‬‬ ‫‪8۷ ۶ ۵‬‬ ‫‪4‬‬ ‫موسی ـ از اجرام آسمانی‬ ‫‪1۲‬‬
‫‪۵‬‬ ‫‪۷‬ـ دلداری ـ پسگرد‬ ‫‪13‬‬
‫عراق‬ ‫‪۱‬ـ از اماکن عمومی‬ ‫‪۶‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪۹‬ـ رواندازی است ـ‬ ‫‪۲‬ـ خرابه ـ توان‬ ‫‪۷‬‬ ‫‪۸‬ـ از هنرپیشگان توانا و قدیمی تأتر‬ ‫‪1۵‬‬
‫‪8‬‬ ‫ایران‬
‫فرآوردههای شیری‬ ‫‪۳‬ـ دریاچهای در روسیه‬ ‫‪9‬‬ ‫اسلام ـ از پادشاهان ایران‬ ‫افقی‪:‬‬
‫‪۱۰‬ـ شهری در نزدیکی‬ ‫ـ استراحت و آرامش‬ ‫‪1۰‬‬ ‫‪۹‬ـ تکرار یک حرف ـ از نوساختن ـ‬ ‫قبل از یورش عربها‬
‫کرج ـ کشوری است‬ ‫‪۴‬ـ آشیانه ـ شب قبل‬ ‫‪11‬‬ ‫حرف خطاب ـ از وسایل موسیقی‬ ‫‪۱‬ـ از شعرا و ترانه سرایان‬
‫‪۱ ۱‬ـ ا ز فلا سفه و‬ ‫‪۵‬ـ الفت ـ از رشتههای‬ ‫‪۱۰‬ـ در بیابان فراوان است‬ ‫با ذوق و قدیمی ایران و‬
‫ریاضیدانان برجسته‬ ‫افقی‪:‬‬ ‫‪۱۰‬ـ از فیلمسازان و کارگردانان مشهور‬ ‫ـ وسیله چسباندن ـ‬ ‫سازنده ترانههایی چون‬
‫و معروف فرانسه ـ‬ ‫آموزشی‬ ‫‪۱‬ـ پایتخت کشوریست‬ ‫سینمای معاصر ایران‬ ‫«رقیب»‪« ،‬مهتاب» و‬
‫‪۶‬ـ کناره ـ پرندهایست‬ ‫زبانی است‬
‫پشت نیست‬ ‫‪۷‬ـ حر ف تعجب‬ ‫‪۲‬ـ موزهایست‬ ‫‪۱۱‬ـ از شهرهای مرکزی ایران ـ از‬ ‫‪۱۱‬ـ کهنتر ـ هم دریغ و‬ ‫«شانه»‬
‫ـ کشو ر یست ـ‬ ‫‪۳‬ـ کشوری است ـ از‬ ‫پیمودنیها ـ خداوند ـ از آثار ژان‬ ‫افسوس است و همه‬ ‫‪۲‬ـ دریای بزرگ ـ سند‬

‫کشندهاست‬ ‫امراض خطرناک‬ ‫ژاک روسو‬ ‫تنبیه و آگاه کردن‬ ‫اخطار و یادآوری‬
‫‪۸‬ـ مضحک و خندهدار ـ‬ ‫‪۴‬ـ به دور ماه است ـ‬ ‫‪۱۲‬ـ از هنرپیشگان قدیمی تاتر ایران ـ‬ ‫‪۱۲‬ـ از شهرهای ایران ـ‬ ‫‪۳‬ـ عدالت ـ قسمتی از‬
‫از شهرهای کردستان‬ ‫واحد اندازهگیری سطح‬ ‫پدر سام جد رستم ـ از‬ ‫صورت ـ بالاپوشی است‬
‫مبهم و تیره ـ غیر ماهر‬
‫حل جدول شماره قبل‬ ‫ـ دست‬ ‫‪۱۳‬ـ مار بی سر ـ از شهرهای ایران ـ‬ ‫کشیدنیها‬ ‫ـ بدون‬
‫‪۵‬ـ رودخـانهای در اروپـا‬ ‫‪۱۳‬ـ صیقل دادن و زدودن‬ ‫‪۴‬ـ شهری زیبا در اروپا ـ‬
‫بزرگ شدن‬ ‫زنگ ـ از وسایل خانه و‬ ‫کشوری است ـ مبتدی‬
‫ـ از بین بردن‬ ‫‪۱۴‬ـ نوعی پارچه گرانبها ـ از شهرهای‬ ‫‪۵‬ـ پاسبان ـ رودخانهای‬
‫‪۶‬ـ دارای سهام ـ اوهم‬ ‫اداره ـ سپرده‬
‫ایران ـ آتشفشانی در اروپا‬ ‫‪۱۴‬ـ من و تو ـ امیدواری‬ ‫در ایران‬
‫حرفهای دارد‬ ‫‪۱۵‬ـ گشادهروی و خوش اخلاق ـ تخت‬ ‫‪۶‬ـ از فوتبالیستهای قدیمی‬
‫‪۷‬ـ برشته شده‬ ‫ـ متفکر‬ ‫و مشهور و کاپیتان‬
‫‪۸‬ـ مدخل ـ آیین پیامبران‬ ‫ـ رودخانهای در روسیه‬ ‫‪۱۵‬ـ قوی و صاحب تجربه‬
‫ـ گذشته ـ ظرفی است‬ ‫پیشین تیم ملی ایران‬
‫حل جدول شماره قبل‬ ‫‪۷‬ـ پیشکشها ـ نظیر و مانند‬

‫‪۹‬ـ سرزمین ـ اجازه‬ ‫ـ تکرار یک حرف‬
‫‪۱۰‬ـ قسمتی از دست و‬ ‫‪۸‬ـ میخ آخور ـ عمران ـ‬
‫پا ـ از وسایل موسیقی‬
‫‪۱۱‬ـ جانشـین ـ برجـی‬ ‫کشوریست‬
‫‪۹‬ـ آشکار ـ از شعب دین‬
‫اسـت ـ پرندهایست‬