Page 14 - (کیهان لندن - سال سى و سوم ـ شماره ۱۸۳ (دوره جديد

‫صفحه ‪ - Page 14 - 14‬شماره ‪1649‬‬
‫جمعه ‪ 27‬مهرماه تا پنجشنبه‪ 3‬آبا ‌نماه ‪1397‬خورشیدی‬

‫و افکار اعضاء هیأت دولت و تن ّزل‬ ‫دربارة شورش‬

‫مقام و منزلت آنان تا حد «دفتردار»‪،‬‬ ‫‪ 15‬خرداد ‪1342‬‬

‫انحلال مجلس و سپس بی توجهیدکتر مح ّمد مص ّدق؛ آسیب شناسی یک شکست‬ ‫‪ 16‬نوامبر ‪ 1963‬ـ ‪ 25‬آبان ‪1342‬‬

‫به فرمان عزل خود توسط شاه و‬ ‫«‪ ...‬تل ّقی و ارزیابی من از اوضاع‬
‫اجتماعی و سیاسی ایران تا حدودی‬
‫تفسیر شخصی مص ّدق از «روح قانون‬ ‫با مال شما فرق دارد و ح ّتی در‬
‫مواردی با [ارزیابی] رفقای تهران‬
‫اساسی»‪ ،‬نمونه‌ای از عملکردهای‬ ‫بخش (‪)13‬‬ ‫* نگاهی به کارنامة سیاسی دکتر مح ّمد مص ّدق‬ ‫نیز فرق پیدا کرده‪ ،‬یعنی آنها‪ ،‬حادثة‬
‫یک «پیشوا» در نظا ‌مهای اقتدارگرا‬ ‫پانزدهم خرداد [‪ ]1342‬را نوعی‬
‫علی میرفطروس‬ ‫* دکتر جلال متینی * ناشر‪ :‬شرکت کتاب‪ ،‬آمریکا‪1384 ،‬‬ ‫تفسیر م ‌یکند که به نظر من‪ ،‬تص ّور‬
‫(‪ )autoritaire‬است‪.‬‬
‫محمد علی مو ّحد‪ ،‬با علاقه و احترام‬ ‫واهی است» (نام ‌هها‪ ،‬ص ‪)139‬‬

‫عمیق خود نسبت به دکتر مص ّدق‪،‬‬ ‫‪ 13‬دسامبر ‪ 1963‬ـ ‪ 22‬آذر ‪1342‬‬

‫ُمنصفانه م ‌ینویسد‪:‬‬ ‫=دکتر صدیقی خطاب به دکتر مص ّدق‪« :‬شما م ‌یخواهید وزیر و دستگاه دولت‪ ،‬نوکر شما باشد!»‬ ‫«‪ ...‬پس از ‪ 15‬خرداد [‪]1342‬‬
‫هیچ تاز‌های مهم‪ ،‬پیش نیامده‪ .‬تفسیر‬
‫«انحلال مجلس ـ الب ّته ـ‬ ‫=با اطمینان م ‌یتوان گفت که مص ّدق از هر نخست وزیر دیگری در تاریخ مشروط ّیت ایران‪ ،‬اقتدار و قدرت بیشتری داشت‪.‬‬ ‫اوضاع ‪ 15‬خرداد به نظر من‪ ،‬همان‬
‫ب ‌هموجب تفسیر اصل ‪ 48‬قانون‬ ‫است که من کرده بودم‪ .‬رفقای تهران‬
‫نیز کم کم دارند به همان نتیجه‬
‫اساسی در اختیار شاه بود‪ ،‬ا ّما‬ ‫=چاپ محرمانه ‪ 312‬میلیون تومان اسکناس اضافی توسط دکتر مص ّدق و ترس از استیضاح نمایندگان‪ ،‬مص ّدق را وادار به‬
‫مص ّدق نم ‌یخواست آن تفسیر را به‬ ‫م ‌یرسند» (ص ‪)152‬‬
‫در نامة انتقادی به «جامعة‬
‫رسم ّیت بشناسد و حاضر نبود چنین‬ ‫انحلال مجلس کرده بود‪.‬‬ ‫سوسیالیست‌های ایران در اروپا»‬
‫تقاضائی را از شاه بکند و م ‌یدانست که‬
‫(آوریل ‪ =1963‬فروردین ‪)1342‬‬
‫در صورت تقاضا هم‪ ،‬شاه آن را نخواهد‬ ‫محمدعلی مو ّحد م ‌یافزاید‪ :‬ملاحظه‬ ‫در ‪ 6‬ماه گذشته‪ ،‬تغییر و دگرگونی‬ ‫خواهد بود»‪.‬‬ ‫ممکنات» تعریف کردیم و گفتیم‬ ‫«‪ ...‬این که نوشته‌اید‪ :‬در ایران‬
‫پذیرفت‪ .‬بنابراین‪ ،‬تنها را ِه انحلال‬ ‫دیگری که مص ّدق را به فکر انحلال‬ ‫شدیدی در پشتیبانی از مص ّدق‬ ‫علاوه بر این‪ ،‬درهمین دیدار با شاه‬ ‫آنانی که خواست ‌هاند تا در‌هال ‌های از‬ ‫جنبش‌های انقلابی را به مناسبت‬
‫مجلس‪ ،‬تو ّسل به رفراندوم بود‪ ،‬ا ّما‬ ‫مجلس انداخت این بود که دولت به‬ ‫میان رهبران سیاسی صورت گرفته‬ ‫است که هندرسون ـ برای نخستین‬ ‫آرما ‌نگرائی‪ ،‬مطلوب خواهی و شهادت‬ ‫ُحسن روابط [ایران و شوروی] در‬
‫رفراندوم در ایران سابقه نداشت‬ ‫قطع و یقین‪ ،‬موقع ّیت خود را در‬ ‫است‪ .‬اکثر عناصر ا ّولیه جبهه م ّلی‬ ‫بار ـ از«تصمیمات آینده دولت آمریکا»‬ ‫طلبی عمل کنند‪ ،‬نه تنها خود‪ ،‬بلکه‬ ‫هم خواهند کوبید‪ ،‬باید به عرضتان‬
‫و برخی از اعضاء فراکسیون نهضت‬ ‫میان نمایندگان از دست داده بود‪.‬‬ ‫اینک در حال مخالفت آشکار و‬ ‫(برای تغییر دولت مص ّدق) پرده بر‬ ‫جامعه ایران را به پرتگاه‌های بی‬ ‫برسانم که در نتیجة ندانم کار ‌یهای‬
‫ملّی آن را نم ‌یپسندیدند‪ .‬مهندس‬ ‫مص ّدق به خوبی م ‌یدانست که در میان‬ ‫پنهان با مص ّدق م ‌یباشند ‪ ...‬نشان ‌هها‬ ‫م ‌یدارد‪«:‬اعلام نظر شما (شاه) درباره‬ ‫بازگشت سوق داد‌هاند‪ .‬در واقع‪ ،‬بسیاری‬ ‫جبهة ملّی [د ّوم] و دنباله روی ما‬
‫حسیبی در یادداشت مو ّرخ ‪ 19‬تیرماه‬ ‫‪ 80‬نفر نمایندگان مجلس‪ ،‬هواداران‬ ‫حاکی از برخورد میان مص ّدق و حزب‬ ‫سرلشکر زاهدی برای دولت آمریکا لازم‬ ‫از دولتمردان و سیاستمدارانی که در‬ ‫و شما از آنها‪ ،‬متأسفانه جنبش‬
‫[‪ ]32‬از پارسا و ُمع ّظمی و رضوی و‬ ‫واقعی او یعنی اعضای فراکسیون نهضت‬ ‫ایران (یکی از آخرین سازمان‌های‬ ‫و ضروری است‪ ،‬زیرا به تصمیماتی که‬ ‫میان دو سنگ آسیا ِب قدر ‌تهای‬ ‫انقلاب ‌یای در ایران باقی نمانده است‬
‫سنجابی نام م ‌یب َـ َرد که با رفراندوم‬ ‫ملی‪ ،‬در اقل ّیت بودند‪ .‬دیگران‪ ،‬یا رسماً‬ ‫تشکیل دهنده جبهــه ملّی) است‪ .‬به‬ ‫باید گرفته شود مربوط است» (گزارش‬ ‫استعماری انگلیس و روسیه‪ ،‬زیسته‬ ‫تا کوبیده شود‪ .‬در ایران‪ ،‬فعل ًا یک‬
‫(برای انحلال مجلس) مخالف بودند‬ ‫و علناً با او مخالفت م ‌یکردند و یا اگر‬ ‫نظرم ‌یرسدکهبیشتریناتّکایمص ّدق‪،‬‬ ‫‪ 30‬مه ‪ 9 =1953‬خرداد ‪،1332‬‬ ‫بودند‪ ،‬کوشیدند تا با درک «هن ِر تح ّقق‬ ‫جنبش واقعی ارتجاعی وجود دارد‬
‫و در ‪ 20‬تیرماه‪ ،‬یادداشت م ‌یکند که‬ ‫به ظاهر خود را مستقل و بی طرف‬ ‫به نیروهای امن ّیتی و انتظامی است که‬ ‫ممکنات»‪ ،‬سیاست ورزی کنند و‬ ‫که به اصلاحات نیم بند کنونی نیز‬
‫خود‪ ،‬همراه نقوی نز ِد مص ّدق رفته و‬ ‫وانمود م ‌یکردند در درون با او خوش‬ ‫او ـ خود به من گفته ـ اعتمادی به آنان‬ ‫تلگراف شماره ‪5/788.11‬ـ ‪)3053‬‬ ‫عقیده ندارد و فئودا ‌لها و برخی از‬
‫او را از رفراندوم برای تعطیل مجلس‬ ‫نبودند ‪ ...‬مص ّدق مطمئن بود که اگر‬ ‫ندارد» (هندرسون‪ 8 ،‬مه ‪ ،1953‬شمارة‬ ‫این دیدار – دقیقاً – ‪ 10‬روز پس‬ ‫مشکلات جامعه را به پیش ب َـرند‪.‬‬ ‫روحانیون واپس گرا‪ ،‬آن [جنبش]‬
‫برحذر داشته است» (مو ّحد‪ ،‬ج ‪،2‬‬ ‫کا ِر استیضاح به جوابگوئی دولت و‬ ‫از ارائه نامه و برنامه سرلشکر زاهدی‬ ‫دکتر مص ّدق که رضاشاه و رزم آرا‬ ‫را بوجود آورد‌هاند و م ‌یخواهند رژیم‬
‫درخواست رأی اعتماد م ‌یانجامید‪،‬‬ ‫تلگراف ‪5/788.00‬ـ ‪.) 853‬‬ ‫به هندرسون بود که ّطی آن‪ ،‬زاهدی‬ ‫و دیگران را بخاطر چنین سیاستی‪،‬‬ ‫شاه را وادار به تجدید نظر دربارة‬
‫صص ‪762‬ـ ‪.)763‬‬ ‫با رأی منفی اکثریت مجلس مواجه‬ ‫ضمن اعلام آمادگی خود برای پُست‬ ‫«خیانتکار» نامیده بود‪ ،‬اینک خود‪،‬‬ ‫اصلاحات نیم بند (که چیزی بیشتر از‬
‫دکتر سنجابی در این باره م ‌یگوید‪:‬‬ ‫اندیشه انحلال مجلس‬ ‫نخست وزیری‪ ،‬تأکید کرده بود که‬ ‫در زی ِر سن ِگ آسیا ِب شرایط و در‬ ‫ریشخند است) کنند (‪ )1‬و متأسفانه‬
‫«پس از انتخاب م ّکی به عضویّت‬ ‫جبهة م ّلی [د ّوم] نیز از این جنبش‬
‫ارتجاعی جانبداری م ‌یکند‪ ،‬در حالی‬
‫هیأت نظارت بر اندوختــه اسکناس‪،‬‬ ‫که مانند گذشته‪ ،‬این جبهة ملّی‬
‫نخواهد بود که از این همکاری بهره‬
‫نزد مص ّدق رفتم و او را در حال‬ ‫برداری کند‪ ،‬بلکه ارتجاع ّیون خواهند‬
‫بود که با آلت کردن جبهة ملّی [د ّوم]‬
‫عصبان ّیت و آشفتگی مطلق دیدم‪ .‬به‬ ‫از اوضاع بهره برداری خواهند کرد‪.‬‬

‫من گفت‪ :‬آقا! ما باید این مجلس را‬ ‫(نام ‌هها‪ ،‬ص ‪)116‬‬
‫***‬
‫ببندیم ‪ ...‬این مجلس مخالف ماست‬ ‫مهم‌ترین ویژگی «جامعة توده‬
‫وار» (‪،)Société de Masse‬‬
‫و نم ‌یگذارد که ما کار بکنیم‪ ،‬ما باید‬ ‫فقدان طبقات و تش ّکل طبقاتی است‪.‬‬
‫برخلاف جامعة مدنی (‪Société‬‬
‫مجلس را با رأی عا ّمه ببندیم ‪ ...‬بنده‬ ‫‪ ،)civile‬در «جامعة توده وار»‪،‬‬
‫شکس ‌تها و ناکام ‌یها و اشتباهات‬
‫(سنجابی) گفتم‪ :‬جناب دکتر! من‬ ‫خانمانسوز روشنفکران و رهبران‬
‫سیاسی‪ ،‬جائی مندرج یا متمرکز‬
‫با این نظ ِر شما مخالف هستم‪ ،‬شما‬ ‫نیست‪« .‬کارنامه» ای نیست تا ارائه و‬
‫ارزیابی گردد‪ ،‬لذا آگاه ‌یهای سیاسی‪-‬‬
‫امروز از جهت انتخاب آقای م ّکی‬ ‫اجتماعی جامعه‪ ،‬س ّیال یا غیرمتمرکز‬
‫است‪ .‬در واقع‪« ،‬جامعة توده وار» فاقد‬
‫ناراحت هستید ‪ ...‬من با بستن مجلس‬ ‫حافظة تاریخی است‪( .‬میرفطروس‪،‬‬
‫برخی منظر‌هها ‪ ،...‬ص ‪)164‬‬
‫مخالفم و دلایلم را هم مف ّصل ًا خدمت‬ ‫در چنین شرایطی است که‬
‫روشنفکران و رهبران سیاسی نیزـ‬
‫تان عرض م ‌یکنم ‪ ...‬افکار عمومی را‬ ‫در پیوند با «توده‌ها»ـ زمینه سا ِز‬
‫قدر ِت خودکامگان و حکومت‌های‬
‫شما دارید ولی افکار عموم ِی امروز‬ ‫ج ّبار م ‌یشوند‪ .‬در واقع‪ ،‬پوپولیسم‪،‬‬
‫فاشیسم و توتالیتاریسم محصول‬
‫با افکار عموم ِی دو سال پیش‬ ‫مشترک «توده‌ها» و روشنفکران‬

‫تفاوت دارد‪ .‬این افکار عمومی‪ ،‬زیاد‬ ‫است‪.‬‬
‫خلیل ملکی همواره از «روح‬
‫مورد استفاده قرار گرفته و خیلی‬ ‫توده‌ای»‪ ،‬از وجود یک «تودة بی‬
‫شکل» نگران بود و آن را زمینه سا ِز‬
‫خسارت و آسیب بر آن وارد آمده‬
‫حکوم ‌تهای ج ّبار م ‌یدانست‪:‬‬
‫است‪ ،‬اختلافات در میان ما افتاده‪،‬‬ ‫«‪ ...‬در توده‌های بدون تش ّکل‬
‫(شکل؟)‪ ،‬یک «روح توده‌ای» به‬
‫دو سال بیشتر است که مسألـه نفت‬ ‫وجود م ‌یآید که قضاو ‌تها و اَعمال‬
‫آن «روح تود‌های» با قضاوت و اعمال‬
‫حل نشده‪ ،‬بین شما و شاه اختلاف‬ ‫فرد فرد آنها متفاوت و احیاناً متناقض‬
‫است‪ .‬افراد باهوش و با قضاوت صحیح‪،‬‬
‫بروز کرده‪ ،‬توده ا ‌یها نیرو و قدرت‬ ‫در حین تود‌های گردیدن‪ ،‬شخص ّیت‬
‫خود را از دست داده و در توده‪ ،‬من ّحل‬
‫گرفته اند‪ ،‬همــه اینها باعث‬ ‫با آغاز حکومت مصدق‪ ،‬کم ‌کهای امریکا به ایران از ‪ 500‬هزار دلار به ‪ 23‬میلیون دلار افزایش یافت‬ ‫شده و هرگونه شخصیت و قضاوت‬
‫تشویش مردم شده است ‪ ...‬شما‬ ‫صحی ِح خود را از دست می‌دهند‪.‬‬
‫در عصر حاضر‪ ،‬قدر ‌تهای توتالیتر‬
‫(اگر) مجلس را ببندید‪ ،‬در غیاب آن‪،‬‬ ‫م ‌یشد‪.‬‬ ‫دکتر مص ّدق در خاطرات خود‬ ‫«چنانچه دولت آمریکا در اجرای این‬ ‫ورط ‌های از ع َصب ّی ‌تها و احساسات و‬ ‫بطور مصنوعی این «روح تود‌های»‬
‫ممکن است با دو وضع مواجه شوید‪:‬‬ ‫از یادداش ‌تهای مهندس حسیبی‬ ‫م ‌ینویسد که دو چیز او را به انحلال‬ ‫برنامـه اصلاحات به وی اعتماد ندارد‪ ،‬او‬ ‫عوام پسندی و حفظ «وجاهت م ّلی»‪،‬‬ ‫را به وجود آورده و آن را در خدمت‬
‫یکی این که فرمان عزل شما از‬ ‫(یا ِر وفادار مص ّدق) بر م ‌یآید که در‬ ‫مجلس واداشت‪ ،‬اول‪ :‬انتخاب م ّکی به‬ ‫حاضر است که با هر شخص دیگری که‬ ‫م ‌یکوشید تا راهی به ساحل عافیت‬ ‫هد ‌فها و تبلیغات خود قرار داد‌هاند‬
‫طرف شاه صادر شود‪ ،‬دیگر اینکه‬ ‫داخل اردوی هواداران مص ّدق نیز تفرقه‬ ‫عضویت هیأت نظارت بر اندوختـه‬ ‫بتواند این اصلاحات را به ثمر برساند‪،‬‬ ‫بیابد‪ .‬مص ّدق که مسأله مالی با شرکت‬ ‫‪ ...‬هرکس‪ ،‬وقتی در توده‪ ،‬من ّحل شود‪،‬‬
‫با یک کودتا مواجه شوید‪ ،‬آن وقت‬ ‫وتش ّتتحکمفرمابود‪.‬بنابهنوشتهمورخ‬ ‫اسکناس از سوی مجلس‪( .‬خاطرات‪،‬‬ ‫همکاری کند و وی را مورد حمایت و‬ ‫نفت ایران و انگلیس را به یک مسأله‬ ‫یک احمق از آنها ساخته م ‌یشود‪»...‬‬
‫چه م ‌یکنید؟ (مص ّدق) گفت‪ :‬شاه‬ ‫‪ 13‬تیرما ِه وی‪ ،‬وکلای نهضت [جبهه‬ ‫پشتیبانی قرار دهد و از کوش ‌شهای‬ ‫سیاسی تبدیل کرده بود‪ ،‬اینک با بُن‬
‫فرمان عزل مرا نم ‌یتواند بدهد و‬ ‫ملّی] با دکتر غلامحسین صدیقی ـ‬ ‫ص ‪)254‬‬ ‫خود برای رسیدن به نخست وزیری‪،‬‬ ‫بست یا شکست در «جنگ خارجی»‬ ‫(نام ‌هها‪ ،‬صص ‪ 120‬و ‪.)354‬‬
‫بر فرض هم بدهد ما به او گوش‬ ‫وزیر کشورـ درافتاده بودند و صدیقی‬ ‫منصرف گردد» (گزارش ‪ 20‬مه ‪1953‬‬ ‫(مذاکرات نفت)‪ ،‬جنگ داخلی (مبارزه‬ ‫انقلاب اسلامی سال ‪ 57‬نشان داد‬
‫نم ‌یکنیم‪ ،‬ا ّما امکان کودتا؛ قدرت‬ ‫ـ در حضو ِر خو ِد مص ّدق ـ گفته بود‪:‬‬ ‫مص ّدق در این مدت که از عواید نفت‬ ‫با شاه و مخالفان سیاسی خود) را‬ ‫که آن «روح تود‌های» که خلیل ملکی‬
‫حکومت در دست ماست و خودمان‬ ‫ـ«شمام ‌یخواهیدوزیرودستگاه‬ ‫= ‪ 30‬اردیبهشت ‪.)1332‬‬ ‫همواره نگرانش بود و ظهورش را‬
‫از آن جلوگیری م ‌یکنیم ‪( »...‬متینی‪،‬‬ ‫خبری نبود و مخارج دستگاه نفت هم سربار‬ ‫ربودن و قتل سرلشکر افشارتوس‬ ‫برجسته کرده بود‪.‬‬ ‫هشدار م ‌یداد در «روح اللهِ» (خمینی)‬
‫صص ‪353‬ـ ‪ ،354‬به نقل از‪ :‬سنجابی‪،‬‬ ‫دولت‪ ،‬نوکر شما باشد!»‬ ‫(رئیس شهربان ِی هوادار دکتر مص ّدق)‬ ‫با اطمینان م ‌یتوان گفت که مص ّدق‬ ‫متجلّی شد و شگفتا که ‪ -‬باز ‪ -‬رهبران‬
‫مهندس حسیبی در همین ایّام از‬ ‫هزین ‌ههای دیگر دولت بود‪ ،‬امور کشور را‬ ‫و شکنجـه دستگیرشدگان جهت‬ ‫از هر نخست وزیر دیگری در تاریخ‬ ‫جبهة م ّلی‪ ،‬زمینه سازا ِن قدرت و‬
‫صص ‪134‬ـ ‪.)136‬‬ ‫شیوع احساس عدم رضایت در میان‬ ‫اعتراف به مشارکت دکتر بقائی در‬ ‫مشروط ّیت ایران‪ ،‬اقتدار و قدرت‬ ‫حکومت این «رو ِح خدا» بودند و ‪...‬‬
‫مص ّدق در پاس ِخ مخالفت دکتر‬ ‫وکلای طرفدار دولت [مص ّدق] سخن‬ ‫با چاپ محرمانـه سیصد و دوازده‬ ‫قتل وی‪ ،‬اقدام مص ّدق برای سلب‬ ‫بیشتری داشت و بقول حسین م ّکی‪:‬‬ ‫در آغاز‪« ،‬سیاست» را «هنر تح ّقق‬
‫سنجابی با بستن مجلس به وی گفت‪:‬‬ ‫م ‌یگوید‪( .‬م ّوحد‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪761‬ـ ‪.)762‬‬ ‫مصون ّیت پارلمانی از دکتر بقائی و‬ ‫«اختیاراتی که مص ّدق داشت‪( ،‬ح ّتی)‬
‫میلیون تومان اسکناس اضافی اداره‬ ‫سپس استیضاح دکتر مص ّدق در‬ ‫چرچیل هم در دوران جنگ جهانی‬
‫ـ «معلوم م ‌یشود که جناب عالی‬ ‫***‬ ‫مجلس توسط علی ُزهری (درباره‬ ‫دوم نداشت» (م ّکی‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪197‬؛‬
‫گفتیم که د ر حکو مت‌ها ی‬ ‫کرده بود و از آن م ‌یترسید که م ّکی ـ بعد از‬ ‫شکنجه و زجر و آزار متهمان به قتل‬
‫امروز صبح‪َ ،‬چرس کشیده اید! »‬ ‫پوپولیستی‪ ،‬کانونی شدن اراده عمومی‬ ‫افشارتوس) فضای سیاسی و پارلمانی‬ ‫متینی‪ ،‬ص ‪.)310‬‬
‫و «مصلحت م ّلی»‪ ،‬قانونی م ‌یگردد و‬ ‫حضور در جلسات هیأت نظارت و دسترسی‬ ‫ایران را آشفت ‌هتر ساخت‪ .‬در این میان‬ ‫با این حال‪ ،‬بخاطر فقدان «هن ِر‬
‫دکترصدیقی(وزیرکشورمص ّدق)نیز‬ ‫تح ّقق خواس ‌تها و تمایلات «پیشوا»‬ ‫احضار سرلشکر زاهدی و تح ّصن وی در‬ ‫تح ّقـق ِ ممکنات» یا بقول خلیل ملکی‬
‫درباره غیرقانونی بودن رفراندوم گفت‪:‬‬ ‫به هدف اصلی جنبش بَ َدل م ‌یشود‪.‬‬ ‫به اسناد و مدارک ـ پرده از آن راز بردارد‪.‬‬ ‫مجلس شورای م ّلی‪ ،‬زاهدی را به مرکز‬ ‫پای بندی به «همه چیز یا هیچ چیز»‪،‬‬
‫«گریه کردم و به او (مص ّدق) گفتم‬ ‫از نظر «پیشوا» جوهر جنبش او‬ ‫تو ّجه مخالفان سیاسی مص ّدق تبدیل‬ ‫مص ّدق درگی ِر کارزاری شده بود که‬
‫هر چه شما بگوئید ما اجرا م ‌یکنیم‪،‬‬ ‫در ن ّص قوانین موضوعه (خصوصاً‬ ‫افشاگری م ّکی ـ البته ـ به افزایش نرخ‬ ‫کرد بطوری که با استقبال و پذیرائی‬ ‫همه چیز را از دست م ‌یداد‪ .‬به عبارت‬
‫ا ّما رفراندوم (برای انحلال مجلس) کار‬ ‫قانون اساسی) نیست بلکه در درک و‬ ‫نمایندگان مجلس از زاهدی‪ ،‬روز به روز‬ ‫دیگر‪ ،‬مصدق درگیر کارزاری شده بود‬
‫درستی نیست»‪( .‬متینی‪ ،‬ص ‪352‬ـ‬ ‫تفسیری است که «پیشوا» م ‌یتواند از‬ ‫تو ّرم در قیم ‌تها م ‌یانجامید و ناراحتی و‬ ‫افراد و اعضاء م ّهم جبهـه ملّی بیشتر از‬ ‫که امکان پیروزی رد آن ناچیز بود‪.‬‬
‫قوانین داشته باشد‪ .‬بهمین جهت‪ ،‬او‬ ‫مص ّدق فاصله گرفته و به ص ِف مخالفان‬ ‫(فخرالدین عظیمی‪ ،‬تجربه مصدق در‬
‫‪ ،353‬به نقل از نراقی‪ ،‬ص ‪)192‬‬ ‫در موارد اساسی‪ ،‬به «روح قانون» و‬ ‫نارضایتی حاصل از مضیقــه اقتصادی را‬ ‫وی پیوستند آنچنانکه بزرگترین متحد‬ ‫چشم انداز آینده ایران‪ ،‬صص ‪ 30‬و ‪)33‬‬
‫دکتر مع ّظمی‪ ،‬رئیس مجلس‬ ‫«مصلحت اجتماعی» (که در واقع‪،‬‬ ‫سیاسی دکتر مص ّدق (آیت الله کاشانی)‬ ‫چنانکه در گزارشات هندرسون‬
‫(منتخب هوادارا ِن دکتر مص ّدق) نیز‬ ‫روح و مصلحت خو ِد او است) استناد‬ ‫دامن م ‌یزد‪ .‬م ّکی در ‪ 6‬مرداد ‪ 32‬گفت‪:‬‬ ‫در ‪ 15‬تیر ماه ‪ 1332‬در اعلامیـه‬ ‫دیدیم‪ :‬تا ‪ 9‬خرداد ‪ 30 =( 1332‬مه‬
‫در اعتراض به تصمیم رفراندوم جهت‬ ‫م ‌یکند و حضور هیجانی «توده مردم»‬ ‫« بطوری که شنیده ام و در بعضی‬ ‫شدیدالحنی‪ ،‬دکتر مص ّدق را «ص ّیاد‬ ‫‪ )1953‬شاه ـ هنوز ـ ادامــه حکومت‬
‫انحلال مجلس‪ ،‬از ریاست مجلس‬ ‫را ملاک درست ِی عمل و «قوه تمییز و‬ ‫از جراید هم منتشر شده است‪ ،‬آقای‬ ‫آزادی ایران» و «یاغ ِی طاغی» خواند که‬ ‫مص ّدق را بر هرگونه انتخاب یا انتصاب‬
‫استعفاء کرد‪ .‬خلیل ملکی‪ ،‬محمود‬ ‫نخست وزیر از انتخاب این جانب‬ ‫«در کشور مشروطــه ایران‪ ،‬به خیال‬ ‫شخص دیگر به نخست وزیری ترجیح‬
‫نریمان‪ ،‬داریوش فروهر و دیگرانی نیز‬ ‫تشخیص مردم» م ‌یداند‪.‬‬ ‫به ِسم ِت نظارت بانک ملی خیلی‬ ‫خداوندگاری افتاده است» (م ّوحد‪ ،‬ج‬ ‫می‌داد و اساساً به دنبال برکناری‬
‫با انحلال مجلس و انجام رفراندوم به‬ ‫کسب اختیارات فوق العاده ‪ 6‬ماهه‬ ‫عصبانی هستند‪ .‬ع ّلت عصبان ّیت ایشان‬ ‫مص ّدق از طریق پارلمان بود‪ .‬شاه در‬
‫مخالفت پرداختند‪ .‬اما به قول دکتر‬ ‫و سپس یکساله‪ ،‬تحقیر و تهدید‬ ‫خیلی واضح است‪ ،‬زیرا از دو حال‬
‫کریم سنجابی‪ :‬مصدق به احدی گوش‬ ‫خارج نیست‪ ،‬یا دولت اسکنا ِس اضافی‬
‫منتشر کرده یا نکرده است‪ .‬اگر منتشر‬
‫نمی داد‪.‬‬ ‫کرده باشد بیم آن دارد که اگر من از‬
‫آن مسأله خبردار شوم‪ ،‬م ّلت ایران را‬
‫در جریان خواهم گذاشت‪ .‬پس لابد‬ ‫مذاکره با سفیر آمریکا درباره نخست ‪ ،2‬صص ‪744‬ـ ‪ 745‬و ‪.)759‬‬
‫فعل و انفعالی صورت گرفته که دولت‬
‫از انتخاب من تا این حد نگران است‪».‬‬
‫(روزنامه اطلاعات‪ 6 ،‬مرداد ‪ ،32‬به نقل‬

‫از مو ّحد‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪)761‬‬
‫م ّکی در نام ‌های به دکتر نصیری ـ‬
‫مدیر کل بانک ملی ایران که رونوشت نمایندگان مجلس‪ ،‬بی توجهی به اراده‬
‫«ادامه دارد»‬

‫وزیری سرلشکر زاهدی تأکید کرده هندرسون در گزارش ‪ 8‬مه ‪ =1953‬آن را به رئیس دیوان عالی کشور و‬
‫بود که «زاهدی باید از راه قانونی و ‪ 18‬اردیبهشت ‪ 1332‬م ‌ینویسد‪:‬‬
‫‪ -1‬اشارة ملکی به این واقعیت است که در آن زمان‪ ،‬عموم رهبران و‬ ‫دادستان تهران فرستاد ـ تأکید کرد‬
‫پارلمانی به قدرت نشانده شود نه « ‪ ...‬این حقیقت که سرلشکر زاهدی که «از نظر اجرای قانون‪ ،‬هر نوع فعل و روشنفکران ایران‪ ،‬اصلاحات اجتماعی شاه را به ریشخند و مسخره گرفته‬
‫از راه کودتا»‪ ،‬هندرسون در ادامــه ـ بهنگام تح ّصن در مجلس ـ مورد انفعالی در نشر اسکناس و همچنین هر بودند‪ .‬مثل ًا‪ ،‬وقتی عکس افتتاح س ّد عظیم « ِد ّز» (در خوزستان) در نشریات‬
‫گزارش خود تأکید کرده بود که «اگر استقبال دوستانه نمایندگان مجلس نوع فعل و انفعالی در پشتوانه اسکناس خارجی چاپ شد‪ ،‬بحث بسیاری از رهبران سیاسی در خارج از کشور‪ ،‬این‬
‫زاهدی با یک کودتا بر س ِر کار قرار گرفته‪ ،‬نشان دهنده کاهش نفوذ به عمل آید باید با نظارت کامل این بود که‪« :‬این عکس‪ ،‬مونتاژ است و ساختن چنین س ّد عظیمی در ایران‪،‬‬
‫دروغ تبلیغاتی رژیم شاه است!»‪( .‬علی میرفطروس‪ ،‬گفتگوها‪ ،‬ص ‪.)71‬‬ ‫آید‪ ،‬شاه در حمایت از اودو دل و اعتبار دکتر مص ّدق در مجلس است‪ .‬جانب باشد»‪.‬‬