Page 12 - (کیهان لندن - سال سى و سوم ـ شماره ۲۲۲ (دوره جديد

‫صفحه ‪ - Page 12 - 12‬شماره ‪۱۶۸۸‬‬
‫جمعه ‪ ۱۱‬تا پنجشنبه‪ ۱۷‬مردا‌دماه ‪139۸‬خورشیدی‬

‫تأملات بهنگام؛ بازگشت به مشروطه‪ ،‬بازگشت به قوانین‬ ‫دوقرنفرازونشیبمطبوعاتدرایران(‪)۱۳۰‬‬
‫انسانی‪« :‬سلطنت متعلق به ملت است و بس!»‬
‫احمد احـرار‬ ‫( کیهان لندن شماره ‪) ۱۳۱۱‬‬

‫=درست مقارن با ایام انقلاب‬ ‫ب ‌هعنوان احضار از طرف اعلیحضرت مشتبه‬ ‫دولت قوام هشت ماه دوام کرد و در مجموع‪،‬‬
‫مشروطه‪ ،‬میرزا محمدعلی‌خان‬ ‫نموده به‌طرف تهران حرکت‪ ،‬در نزدیکی‬ ‫همان «دولت قوی» بود که ایران در آن شرایط‬
‫فروغی ناظم و معلم مدرسه‌ی‬ ‫پایتخت روزنامه‌نویس مزبور که معروف به‬ ‫خاص انتظارش را داشت‪ .‬سید ضیاءالدین در‬
‫علوم سیاسی رساله‌ای برای‬ ‫مزدوری اجنبی است به این قوه الحاق و اداره‬ ‫آرزوی خود برای تشکیل چنین دولتی کامیاب‬
‫تدریس در آن مدرسه نوشت که‬ ‫نشد و با اقدامات تندروان ‌هاش طوفانی برانگیخت‬
‫نمایانگربلوغاندیش ‌هیقانونگرایی‬ ‫کردن سیاست آن را عهد‌هدار گردید‪.‬‬ ‫که کابین ‌هاش را ساقط و خودش را به آن‬
‫فرمانده ایرانی این قوه‪ ،‬قوه خود را برای‬ ‫سوی مرز پرتاب کرد‪ .‬پس از برکناری سید‬
‫صدر مشروطه است‪.‬‬ ‫اجرای اوامر سیدضیاء حاضر نمود و سیدضیاء‬ ‫ضیاءالدین‪ ،‬تا مدتی ایران صحنۀ شدیدترین‬
‫=فروغی در این رساله در باب‬ ‫ب ‌هوسیلۀ دسیسه و فشار موفق به تحصیل‬ ‫تظاهرات بر ضد «کابینۀ سیاه» او بود که طبعاً‬
‫«سلطنتملی»م ‌ینویسد‪«:‬سابق‬ ‫فرمان ریاست وزرایی خود گردید‪ .‬در پایتخت‬ ‫رنگ تظاهرات ضد انگلیسی نیز داشت زیرا‬
‫بر این مردم تصور م ‌یکردند که‬ ‫وسایر نقاط حکومت نظامی را با نهایت شدت‬ ‫همگان‪ ،‬سید ضیاء را عامل انگلستان و کودتا‬
‫یکنفریایکجماعتبایدصاحب‬ ‫برقرار نمود‪ ،‬مخابرات تلگرافی و پستی بین‬ ‫را ساخته و پرداختۀ انگلیس ‌یها م ‌یدانستند‪.‬‬
‫اختیار مطلق عموم ناس باشد و‬ ‫پایتخت وسایر ولایات مدتی مقطوع و ب ‌هعلاوه‬ ‫تظاهرات به سردستگی آن دسته از رجال‬
‫امور ایشان را هرطور م ‌یخواهد‬ ‫تحت سانسور شدید واقع گردید‪ .‬عده کثیری‬
‫و مصلحت م ‌یداند‪ ،‬اداره کند و‬
‫مردم حق ندارند در اداره امور‬
‫خودشان مداخله و چون و چرا‬
‫نمایند‪[ ...‬اما] سلطنت متعلق به‬

‫ملت است و بس!»‬
‫=آنچه ایام میان انقلاب مشروطه‬
‫تا زمان انقلاب ‪ ۱۳۵۷‬را از چهار‬
‫ده ‌هی اخیر ایران تحت سلط ‌هی‬
‫جمهوری اسلامی متمایز م ‌یکند‪،‬‬
‫همین اندیش ‌هی مشروط ‌هخواهی‬

‫و قانونگرایی است‪.‬‬

‫یوسف مصدقی‪ -‬ماه امرداد‪ ،‬ماه مشروطه‪ ،‬ماه‬

‫بیداری ملی ایرانیان است‪ .‬هر چند این بیداری‪،‬‬ ‫نشسته از راست‪ :‬سید محمد رضا مساوات ‪ ،‬سید حسن مدرس ‪ ،‬میرزا حسین خان‬
‫پیرنیا(پدر حسن پیرنیا مشیرالدوله)‬
‫محمدرضاشاه پهلوی و محمدعلی فروغی‬ ‫در گذر بیش از یک قرن‪ ،‬بارها دچار ُچرت و‬
‫قیلوله شده و ه ‌ماکنون نیز مبتلا به کابوسی‬

‫چهل ساله است اما به برکت انقلاب مشروطه‪ ،‬چنین برداشتی از قانون که ملهم از اندیش ‌هی مقید به قانون نبوده و در تحت نظارت کسی‬ ‫از محترمین و روحانیون و وکلا و آزادیخواهان‬ ‫سیاسی صورت م ‌یگرفت که سید ضیاءالدین‬
‫رشدی معن ‌یدار در ذهن و زبان ایرانیان پدید اروپایی در باب «حق» و «تکلیف» است‪ ،‬قانون نباشد‪ .‬مشروطه آن است که اعمال صاحبان‬ ‫آنها را زندانی کرده بود و با آن که پس از آزاد‬
‫آمده که امکان جایگیر ِی دوبار‌هی استبداد را در را اساس حقوق عمومی م ‌یداند‪.‬‬ ‫که گناه آنها هواخواهی استقلال ایران و تنفر‬ ‫شدن از زندان‪ ،‬به حضور شاه رسیدند و مورد‬
‫ملاطفت قرار گرفتند نه مهر شاه به دلشان‬
‫قدرت مقید به قانون باشد و جماعتی بر ایشان‬ ‫از سلطۀ اجنبی و مزاحمت در پیشرفت نقشۀ‬
‫وجدا ِن جمع ِی باشندگان این سرزمین کهن‪ ،‬بیش از یک دهه قبل از انقلاب مشروطه‪ ،‬ناظر باشند و قدرت ایشان را تعدیل کنند‪)۱(».‬‬ ‫بازگشت و نه نقش انگلیس را ازیاد بردند‪.‬‬
‫ناممکنم ‌یکند‪.‬‬ ‫نامشروع او بود توقیف و در پایتخت و ولایات‬ ‫بیانیۀ مفصلی که با عنوان «بیان حقیقت»‬
‫انتشار یافت‪ ،‬این بغض فروخورده را عیان‬
‫میرزا ملک ‌مخان ناظ ‌مالدوله‪ ،‬در لندن روزنام ‌های محمدعلی فروغی و حسین علا در پاریس‬ ‫در زوایای تاریک محبس افتادند‪ ،‬قوانین اساسی‬
‫روشن است که انقلاب مشروطه‪ ،‬همچون بهنام«قانون»منتشرم ‌یکرد‪.‬مضمونمستمرو فروغی در این رساله در باب «سلطنت ملی»‬ ‫م ‌یساخت‪.‬‬
‫باقی تحولات سترگ اجتماعی‪ ،‬ناگهانی و به تکرارشونده در مطالب آن روزنامه‪ ،‬لزوم تشکیل م ‌ینویسد‪«:‬سابق بر این مردم تصور م ‌یکردند‬ ‫مملکت پایمال و مجلس شورای ملی که باید‬ ‫در این بیانیه‪ ،‬که امضای جمعی از رجال‬
‫سیاسی و علما و اعیان در پای آن قرار‬
‫یکباره رخ نداد‪ .‬مجموع ‌های متنوع از عل ‌تها و یک نهاد قانونگذار مستقل از سلطنت‪ ،‬تفکیک که یک نفر یا یک جماعت باید صاحب اختیار‬ ‫مفتوح می‌شد تعطیل گردید‪ .‬خیانتکاران‬ ‫داشت‪ ،‬ازجمله آمده بود‪ ...« :‬چندی پس از‬
‫سقوط کابینۀ آقای مشیرالدوله‪ ،‬که ب ‌هواسطۀ‬
‫خواس ‌تها‪،‬درزمانیطولانیوفرساینده‪،‬موجب قوا و تدوین کانستیتوسیون‪ /‬کنسطیطوسیون مطلق عموم ناس باشد و امور ایشان را هرطور‬ ‫داخلی ب ‌ههمدستی عد‌های ارمنی و غیره و‬ ‫درخواست سفارت انگلیس راجع به خارج‬
‫کردن صاح ‌بمنصبان روسی از دیویزیون قزاق‬
‫پدیدآمد ِنمشروطهشد‪.‬اساسمشروط ‌هخواهی (‪[ )Constitution‬قانون اساسی] برای ممالک م ‌یخواهد و مصلحت م ‌یداند‪ ،‬اداره کند و مردم‬ ‫دستیاران خارجی آنها طوری گلوی ایران را‬ ‫اعلیحضرت همایونی واقع شد و تعیین آقای‬
‫سپهدار اعظم ب ‌هریاست وزراء که این مقصود‬
‫اما‪ ،‬اندیشه و فکریه‌ی استبدادستیزی و محروس ‌هی ایران بود‪ .‬این روزنامه در میان حقندارنددرادارهامورخودشانمداخلهوچون‬ ‫فشردند که حتی قدرت بلند کردن صدای‬ ‫سفارت انگلیس را انجام داد سفارت مزبور در‬
‫شهر ربی ‌عالاول ‪ 1339‬هجری‪ ،‬در یادداشت‬
‫«حکومت قانون» بود‪.‬‬ ‫پروتست از ایرانیان سلب گردید و در هر موقعی‬ ‫مشروحی که به دولت ایران داد رفتن قشون‬
‫خود را از ایران در بهار‪ ،‬وعده کرد‪ .‬ضمناً تکلیف‬
‫نخبگانواندکباسوادانجامع ‌هیایرانخواننده و چرا نمایند‪ ،‬حتی در بعضی ممالک سلاطین‬ ‫هم که صدای ضعیف مخالفتی در گوش ‌های‬ ‫نمود که دولت ایران از حضور قشون انگلیس‬
‫پیش از عصر انقلاب مشروطه‪ ،‬در ایران داشت و بر اذهان آنان تأثیرگذار بود‪ .‬به گواهی مدعی بودند که من جانب الله هستند و به‬ ‫استفاده کرده یک دیویزیون قشون ایرانی در‬
‫همچون امپراتوری عثمانی‪ ،‬کلم ‌هی «قانون» نسخ ‌ههای این روزنامه و باقی مکتوبات بجا این واسطه امر ایشان امر الهی و واج ‌بالاطاعه‬ ‫بلند م ‌یشد فوراً عدۀ دیگر بر محبوسین و‬ ‫تحت ریاست صاحب‌منصبان انگلیسی در‬
‫حدود قزوین که مرکز توقف قشون دولت‬
‫به مجموعه مقرراتی اطلاق م ‌یشد که حاکمان مانده از ملک ‌مخان‪ ،‬او همچون مستشارالدوله و م ‌یباشد‪ .‬رعایا هم همین اعتقاد را داشتند‪،‬‬ ‫تبعیدشدگان اضافه م ‌یشدند‪.‬‬ ‫بریتانیا بود تشکیل دهد‪ .‬درصورت تخلف از‬
‫این تکلیف‪ ،‬ایران را مخاطرات انقلابی و زوال‬
‫و مستوفیان برای سامان دادن به امور مالی و آخوندزاده‪ ،‬به تأ ّسی از اروپائیان‪ ،‬قانون را اساس اما حالا متجاوز از صد سال است که حکما و‬ ‫با این رویه‪ ،‬در ایران سکوت قبرستان‪،‬‬
‫ملیت تهدید م ‌ینماید‪.‬‬
‫اداری‪ ،‬مستقل از احکام شرع وضع م ‌یکردند‪ .‬با و ضامن حقوق اساسی مردم م ‌یدانست‪.‬‬ ‫خاموشی مرگ و بهت عمومی برقرار گردید‬ ‫حکومت وقت حل قضیه را به مجمعی‬
‫مرکب از وجوه علما و محترمین و وکلا وسایر‬
‫دانشمندان بلکه اکثر عوام از این رأی برگشته‬ ‫و مسببین خارجی این قضایا این سکوت و‬
‫وروداندیش ‌هیتجددبهایراناما‪،‬واژ‌هی«قانون» درست مقارن با ایام انقلاب مشروطه‪ ،‬میرزا و معتقد شد‌هاند که هیچوقت یک نفر یا یک‬ ‫سیاس ّیین مملکت محول نمود‪.‬‬
‫معنایی دیگر یافت و اسم اعظم و شا‌هکلید محمدعل ‌یخانفروغی(بعدهاوارثلقبپدرش جماعت حق ندارد صاحب اختیار یک قوم یا‬ ‫خاموشی ایران را در اروپا ب ‌هعنوان رضایت‬ ‫مجلس مزبور در تاریخ ‪ 16‬ربی ‌عالاول در‬
‫عمارت سلطنتی منعقد گردید و همان طوری‬
‫گشایش تمام معضلات ایران دانسته شد‪ .‬ذکاءالملک)ناظمومعلممدرس ‌هیعلومسیاسی ملت بشود و صاحب اختیار ملت باید خود ملت‬ ‫از استقرار حکومت مزدور اجنبی جلوه دادند‬ ‫که قبلا هم پی ‌شبینی م ‌یشد حضار‪ ،‬رد و قبول‬
‫تقاضای دولت انگلیس را از حد صلاحیت خود‬
‫سی و چند سال پیش از انقلاب مشروطه‪( ،‬بعدهارئیسمجلس‪،‬وزیرخارجه‪،‬وزیراقتصاد‪ ،‬باشد و امور خویش را اداره کند؛ به عبارت اخری‬ ‫و جرائد را پر از اشتباهکار ‌یهای گوناگون‬ ‫خارج دیده و موکول به ارادۀ مجلس شورای‬
‫ملی نمودند‪ .‬باوجود مسامح ‌های که از طرف‬
‫نمودند‪»...‬‬ ‫حکومت وقت در افتتاح مجلس ب ‌هعمل م ‌یآمد‪،‬‬
‫متدرجاً عدۀ وکلا که برای افتتاح مجلس لازم‬
‫سلطنت متعلق به ملت است و بس‪)۲(».‬‬ ‫فضای باز سیاسی‪ ،‬پس از سقوط کابینۀ‬ ‫بود در تهران گردآمده و قانوناً افتتاح مجلس‬

‫دانشمندان دانایی چون فروغی‪ ،‬با چنین‬ ‫سید ضیاءالدین‪ ،‬به مطبوعات مستقل نیز‬ ‫ایجاب م ‌ینمود‪.‬‬
‫در این موقع اکثر نمایندگان حاضر در مرکز‬
‫پشتوانه‌ی فکری حوادث جانفرسای صدر‬ ‫فرصت تجدید حیات داد و روزنامه‌نگارانی‬ ‫در ضمن پروگرام آتیۀ خود‪ ،‬الغای قرارداد‬
‫انگلیس و ایران را گنجانده و آن پروگرام را‬
‫مشروطه را تجربه کردند و در مقابل‬ ‫چون میرزادۀ عشقی و فرخی یزدی و علی‬ ‫طبع و منتشر نمودند و بالنتیجه‪ ،‬قراردادی‬
‫که اعتبار آن فقط منوط به‌تصویب مجلس‬
‫«مشروع ‌هخواهان» ایستادند‪ .‬این اندیشمندان‪،‬‬ ‫دشتی فصل تاز‌های در قلمزنی گشودند که‬ ‫بود و زمامداران ایران و انگلستان بالسویه‬
‫در تمام عالم این مطلب را اعلان و به عموم‬
‫آشو ‌بهای دوران زوال قاجار را از سر گذراندند‬ ‫آن هم زمان زیادی دوام نکرد و بر اثر تحولات‬ ‫خاطرنشان نموده‌ بودند به‌اتفاق کلمۀ وکلای‬
‫حاضر در تهران ملغی شده و خالی از هر‬
‫و برآمد ِن سردار سپه (بعدها رضاشاه پهلوی)‬ ‫بعدی‪ ،‬دوران روزنام ‌هنگاری حرف ‌های آغاز شد‪.‬‬
‫اعتباری گردید‪.‬‬
‫را به چشم سر و دل دیدند و با او همراه‬ ‫قوام‌السلطنه ذاتاً مردی اقتدارگرا بود اما‬ ‫از همین اوقات‪ ،‬یعنی پس از یأس از اسارت‬
‫ایران‪ ،‬ب ‌هوسیلۀ دسایس عادیه نقشۀ کودتای‬
‫شدند‪ .‬نقش فروغی در وقایع منجر به انحلال‬ ‫برخلاف سیدضیاءالدین رخت دیکتاتوری‬ ‫سیدضیاء و توسل به جبر و مشت قطعی شد‪.‬‬
‫این بود که در شب دوازدهم جماد ‌یالثانی‬
‫سلطنت قاجار و تأسیس پادشاهی پهلوی به‬ ‫نپوشید و قدرت اجرایی را با فرمانده نظامی‬ ‫(‪ 20‬فوریه ‪ )1921‬در تحت حمایت تاریکی‬
‫و مسامح ‌هکاری عمدی و یا سهوی حکومت‬
‫هیچ روی پوشیده نیست‪ .‬چنانکه زحمات او‬ ‫کودتا تقسیم کرد‪ .‬بدین معنی که خود‪،‬‬ ‫وقت‪ ،‬دست جنایتکار فرزند ناخلف ایران سید‬
‫ضیاء مدیر روزنامه رعد برای سرقت دراز گردید‪.‬‬
‫برای جایگیر شد ِن اندیش ‌هی تجدد در ذهن‬ ‫تمشیت امور سیاسی و اداری را برعهده گرفت و‬ ‫یک عده از دیویزیون قزاق شاهنشاهی را که‬
‫در قزوین متوقف و موقتاً در تحت ادارۀ یک‬
‫رضاشاه‪ ،‬نمایان و بارز است‪ .‬نق ‌شآفرینی فروغی‬ ‫سامان بخشیدن به امور نظامی و برقراری نظم‬ ‫نفر صاح ‌بمنصب انگلیسی (اسمایس) بودند‬

‫در انتقال خردمندان ‌هی پادشاهی از رضاشاه به‬ ‫و امنیت را ب ‌هعهدۀ رضاخان گذاشت‪.‬‬

‫محمدرضا شاه در شهریور ‪ ۱۳۲۰‬و مقاومت او‬ ‫محمدعلی فروغی و حسین علا در پاریس‬ ‫از طرفی‪ ،‬مجلس شورای ملی (دورۀ چهارم‬

‫در مقابل تمایل دول ‌تهای اشغالگر برای اعلام‬ ‫قانونگذاری) نیز سرانجام گشایش یافت و‬

‫جمهوری در ایران‪ -‬حتی با وعده و وسوس ‌هی‬ ‫مؤتمن‌الملک (حسین پیرنیا) را به‌ریاست‬
‫میرزا یوس ‌فخان مستشارالدوله‪ ،‬رفیق شفیق وزیر عدلیه و سه نوبت نخس ‌توزیر ایران) ریاس ‌تجمهوری خودش‪ -‬همگی ریشه در‬
‫میرزا فتحعلی آخوندزاده (آخوندف)‪ ،‬رسال ‌های رسال ‌های برای تدریس در آن مدرسه نوشت که مشروط ‌هخواهی و قانونگرای ِی این بزرگمرد‬ ‫برگزید‪ .‬سیدحسن مدرس و حکیم‌الملک‬

‫نوشت ُم َس ّما به «یک کلمه»‪ .‬او در این رساله‪ ،‬نمایانگربلوغاندیش ‌هیقانونگراییصدرمشروطه خادم ایران داشت‪.‬‬ ‫(ابراهیم حکیمی) ب ‌هنیابت انتخاب شدند‪.‬‬

‫چار‌هی خلاصی مملکت ایران از ادبار فراگیرش است‪ .‬رسال ‌هی فروغی‪« ،‬حقوق اساسی یعنی آنچه ایام میان انقلاب مشروطه تا زمان‬ ‫قوا ‌مالسلطنه‪ ،‬همزمان با معرفی وزرای خود‪،‬‬

‫را در کلم ‌هی «قانون» دید‪ .‬میرزا یوس ‌فخان آداب مشروطیت ُد َول» نام داشت که درست انقلاب ‪ ۱۳۵۷‬را از چهار ده ‌هی اخیر متمایز‬ ‫برنامۀ دولت را ارائه کرد که بر اصلاحات داخلی‬

‫در آن مکتوب‪ ،‬پنج خصوصیت برای قوانین در سال انقلاب مشروطه نوشته شد و چند ماه م ‌یکند‪ ،‬همین اندیش ‌هی مشروط ‌هخواهی و‬ ‫و رویکردی تازه در روابط خارجی تکیه داشت‪.‬‬

‫مدرن اروپایی بر شمرد و این خصوصیات را پس از صدور فرمان مشروطه‪ ،‬برای نخستین بار قانونگرایی است‪ .‬آن هفتاد و دو سا ِل نخستین‪،‬‬ ‫او گفت «امیدوارم در این دورۀ چهارم تقنین ّیه‪،‬‬

‫تمایزدهند‌هی آن قوانین از شریعت دانست‪ .‬به زیور طبع آراسته شد‪ .‬این کتاب که اولین با هم ‌هی کاست ‌یهای ناگزیرش‪ ،‬حرکت آهسته‬ ‫میل دولت و نمایندگان محترم این باشد که‬

‫مختص ِراینپنجویژگیعبارتنداز‪:‬اولآنکه‪،‬این متن فارسی دربار‌هی حقوق اساسی است‪ ،‬با و پیوست ‌های روی ریل قانون و ترقی بود‪.‬‬ ‫حت ‌یالامکان قوانینی وضع شود که اصلاحات‬

‫قوانین حاصل تفاهم مردم و حکومت هستند‪ .‬گذشت بیش از یک قرن از زمان نگارش آن‪ ،‬چهل سال اخیر و وضع فعلی اما‪ ،‬چرخیدن‬ ‫مملکت در او منظور بوده و قابل اجرا باشد و‬

‫دوم اینکه‪ ،‬در هر جای دنیا امکان اجرا دارند هنوز خواندنی و آموزنده است‪ .‬فروغی در این دور َخراس مشروع ‌هخواهی است‪ .‬چون نیک‬ ‫ِصرف پرنسیپ و تئوری نباشد»‪.‬‬

‫و به قولی جهانشمول هستند‪ .‬سه دیگر آنکه‪ ،‬مکتوبدربار‌هی«شکلدولت»‪،‬مختصرومفید بنگریم‪ ،‬بازگشت به مشروطه‪ ،‬رهایی از دور‬ ‫برقراری نظم و امنیت‪ ،‬تشکیل ارتش منظم‬

‫آسا ‌نفهم هستند و عموم مردم توان درک آنها نوشته‪« :‬به هر حال دولت یا استبدادی است یا باطل مشروعه است‪ .‬بازگشت به مشروطه‪،‬‬ ‫با استخدام مستشاران نظامی‪ ،‬بهره‌برداری از‬

‫را دارند‪ .‬چهارم اینکه‪ ،‬وابسته به عرف هستند و مشروطه‪.‬استبدادیآناستکهصاحبانقدرت برگشتن روی ریل پیشرفت و حکومت قوانین‬ ‫منابع طبیعی کشور از طریق تفویض امتیاز‬

‫پنجم آنکه تنها به امور دنیوی مردم م ‌یپردازند‪ .‬خودسر یا مختار مطلق باشند و اعمال ایشان تکام ‌لپذیر انسانی است‪.‬‬ ‫به شرکتهای بین‌المللی و تأسیس شرکتهای‬

‫داخلی‪ ،‬ایجاد و اصلاح وسایل ارتباطی و‬

‫متون و ترجمه را در بر می‌گیرد‪ .‬علی حقدار‪،‬‬ ‫کرده است‪ .‬دفاتر چندگانه‌ای که او با عنوان‬ ‫زیرنویس‪:‬‬ ‫احداث راه‌آهن‪ ،‬اصلاحات مالی‪ ،‬مقابله با‬
‫سا ‌لهای متمادی همنشین و همراه بزرگانی چون‬ ‫«اسنادی از مشروط ‌هپژوهی در ایران» گرد آورده‪،‬‬
‫فریدون آدمیت و سیدجلا ‌‌لالدین آشتیانی بوده‬ ‫مجموعه‌ای ارزشمند و گرانقدر از رسالات و‬ ‫(‪ )۱‬و (‪ )۲‬فروغی‪ ،‬محمدعلی(ذکاءالملک)‪ /‬حقوق‬ ‫فقر و بیکاری‪ ،‬جلب سرمایه‌های خارجی‬
‫و به واسط ‌هی این مؤانس ‌تها و همراه ‌یها‪ ،‬بیش‬ ‫نام ‌ههای سلسل ‌هجنبانان فکری انقلاب مشروطه‬ ‫اساسی یعنی آداب مشروطیت دول‪ /‬منتشره در‬
‫از بسیاری از «پژوهشگران» تاریخ مشروطه‬ ‫است‪ .‬این مجموعه‪ ،‬اسنادی دست اول و یگانه‬ ‫دفتر دهم «اسنادی از مشروط ‌هپژوهی در ایران» به‬ ‫مواد اصلی برنامه دولت را تشکیل می‌داد‬
‫یا «اساتید» حکمت اسلامی‪ ،‬در این عرصه‌ها‬ ‫از آخوندزاده و ملک ‌مخان تا ذک‌ا ‌ءالملک فروغی را‬ ‫اهتمامعل ‌یاصغرحقدار‪/‬چاپدوم‪۱۳۹۶‬استانبول‪/‬‬
‫صاح ‌بنظر است‪ .‬هر چند نگارنده با برخی از نظرات‬ ‫شامل م ‌یشود‪ .‬حقدار همچنین تألیفاتی ارجمند‬ ‫که در مجموع‪ ،‬خوشبینی اصلاح‌طلبان را‬
‫سیاسی علی حقدار موافقت ندارد اما جایگاه علمی‬ ‫و خواندنی در حوز‌ه‌های مختلف علوم انسانی‬ ‫نشر‪ :‬باشگاه ادبیات‪ /‬صص ‪۳۷-۹‬‬
‫و دانش او را پاس م ‌یدارد و خواندن ُزبد ‌هی آثار او را‬ ‫دارد که گستر ‌های وسیع از حکمت اسلامی‪ ،‬تاریخ‬ ‫*میان مشروطه‌پژوهان این سال‌ها‪ ،‬دوست‬ ‫برمی‌انگیخت‪ .‬اما دستیابی بدانها با خزانۀ‬
‫مشروطه‪ ،‬نقد روشنفکری ایران معاصر‪ ،‬تصحیح‬ ‫دانشمندم علی‌اصغر حقدار‪ ،‬بیش از بسیاری‬
‫به خوانندگان این تأملات توصیه م ‌یکند‪.‬‬ ‫از مدعیان این عرصه زحمت کشیده و کار‬ ‫خالی از یک سو و عداوت و رقابت قدرت‌های‬

‫خارجی بر سر منافعشان در ایران‪ ،‬آسان‬

‫« ادامه دارد»‬ ‫به‌نظر نمی‌رسید‪.‬‬