Page 24 - (کیهان لندن - سال سى و نهم ـ شماره ۳۶۹ (دوره جديد
P. 24
مقصود از «مکتب بازگشت» همانا بازگشتن به زبان و سبک درباره شعرمشروطیت صفحه24شماره1835
و روش شاعران سدهی چهارم و پنجم و ششم هجری بود. ایران ()۱ جمعه 17تا ۲3تیر ماه 14۰1خورشیدی
برای توضیح این مطلب ،اشارهای کوتاه و کلی به چهار
سبک مشهور شعر فارسی یعنی خراسانی ،عراقی ،هندی و محمد جلالی چیمه (م .سحر) = پیش از آنکه افکار تجددخواهانه و آزادیطلب
یک رسانهی بسیار مهم فرهنگی و هنری تأکید ورزیدند. علیه استبداد قاجاری و جامعهی قرون وسطایی ایران در
سرانجام «سبک بازگشت» ضروریست. خو ِد میرزا فتحعلی آخوندزاده با نوشتن نمایشنامهها و شعر فارسی تبلور یابد ،زمینههای فکری اندیشههای جدید
میدانیم که شعر فارسی در خراسان بزرگ و ماوراءالنهر میرزا آقاخان کرمانی با سرودن شعرهای اجتماعی و سیاسی که متأثر از انقلاب صنعتی و تحولات جامعهی اروپا و
یا میاندورود (یعنی ترکمنستان و تاجیکستان و ازبکستان نمونههایی از «ژانر»های ادبی مثل نمایشنامه و انواع شعر بهخصوص کوششهای فکری عصر روشنگری و انقلاب
فعلی) در دربار طاهریان و سامانیان و نیز در دربار که از نظر مضمون در ایران سابقهای نداشت ،نمونههایی کبیر فرانسه بود ،ابتدا به وسیلهی نویسندگان و متفکران
یعقوب لیث صفاری در سیستان آغاز به رشد کرد و ریشه و روشنفکرانی چون میرزا فتحعلی آخوندزاده ،میرزا ملکم
دوانید .یعنی از آغاز نخستین جنبشهای استقلالطلبانهی به دست دادند. خان ،جلالالدین میرزا قاجار ،میرزا یوسف مستشارالدوله،
این نویسندگان و روشنفکران که درواقع پیامآوران و میرزا جعفر قراچه داغی ،طالبوف تبریزی ،زینالعابدین
سلسلههای ایرانی بر ضد حاکمیت خلفای عرب. بشارت دهندگان دنیای جدید و منادیان افول استبداد و مراغهای ،میرزا آقاخان کرمانی ،میرزا آقا تبریزی و دیگران،
این سخن سیستانی بزرگ ،یعقوب لیث صفاری مشهور خودرأیی دنیای کهن بودند ،با طرح چشماندازهای جدی ِد که افکار خود را در رسالات و مقالات متعدد و به شکلهای
است هنگامیکه به شاعران ایرانی عربی ُسرای خود گفت: اندیشگی و بر بنیا ِد آرمانشهر متکی بر قانون و آزادی
«به زبانی که من اندر نیابم چرا باید گفتن؟» (نقل از «چهار و حاکمیت ملی ،درواقع آبشخور فکری و فرهنگی و گوناگون عرضه میکردند ،به وجود آمد.
زیباشناسی و سرچشمهی ایدهآلهای شعر مشروطه را در
مقاله»ی نظامیعروضی). امسال ۱۱۶سال از ۱۴امرداد ۱۲۸۵که پیروزی انقلاب
نظامی عروضی در «چهار مقاله» میگوید :پس از این ایران فراهم کردند. مشروطه با امضای فرمان توسط مظفرالدین شاه قاجار به
بر این زمینه بود که شعر مشروطه و کمابیش شاعران این تشکیل مجلس شورای ملی و تدوین قانون اساسی مشروطه
جمله بود که شاعران به سرودن قصاید فارسی پرداختند. دوره بر سه عنصر قانون و آزادی و حاکمیت ملی تأکید
و این سنت با پیدایی شاعران بزرگی همچون شهید بلخی پیروزی حقوقی خود را به ثبت رساند ،میگذرد.
و رودکی سمرقندی تداوم یافت تا به دوران پادشاه ترکزاده میورزیدند و ستایشگر آن بودند. شاعر گرامی محمد جلالی چیمه (م .سحر) کتاب خود
و ترکنژاد غزنوی یعنی سلطان محمود رسید و دربار او را زبان شعر مشروطیت با عنوان «درباره شعر مشروطیت ایران» را برای انتشار در
به محل تجمع بزرگترین قصیدهسرایان ک ّل تاریخ ایران اختیار کیهان لندن قرار داده است تا همزمان با سالگردی
تبدیل کرد و همین سنت بود که به این «شاه غازی » زبان شعر دوران مشروطیت تکیه بر بیان و طرز و شیوهی دیگر از انقلابی مترقی و آزادیخواهانه که راه زندگی
ترکنژاد که به قول بیهقی« از بهر عباسیان را انگشت به مکتبی دارد که در اواخر دوران زندیه و اوایل دوران قاجار ایرانیان را به سوی جهان مدرن و «ایران نوین» در دوران
در کرده بود و قرمطی می ُجست» و میکشت ،خود را در برابر مکتب یا «سبک هندی» در شعر فارسی پدیدار شد پهلویها گشود ،منتشر شود .کیهان لندن این مجموعه را
شمشیرزن و «دینگستر» خلفای عر ِب عباسی مینامید
و لقب یمینالدوله از خلیفه بغداد میگرفت ،افتخار و به «مکتب بازگشت» مشهور است. در بخشهای مختلف در اختیار خوانندگان قرار میدهد.
همعصری با بزرگمرد طوس ،یعنی حکیم ابوالقاسم فردوسی *****
را عنایت کرد .تا آنجا که استاد طوس ،شاهنامه ـ یعنی این بخش اول
سند هویت ایرانی و این نجاتبخش فرهنگ ایران و زبان
فارسی را برای اینکه از گزند زمانه غدار در امان بماند از سر آنها که با تاریخ عصر مشروطه آشنایی دارند میدانند که
ناگزیری و بنا به تمهید برخی یاران خود به او تقدیم داشت. نقش شاعران و اصولا نقش شعر در این دوران پر تلاطم و
سرنوشتساز به عنوان یک رسانه مهم و تأثیرگذار فرهنگی و
اگرچه «شاه غازی» شایستهی چنین موهبتی نبود.
بههرحال،مجموعهیویژگیهایزبانییعنیوجود واژگان فکری و آگاهیبخش ،چقدر اهمیت داشته است.
کهن و شرقی زبان فارسی ( َدری) و نیز ساختمان نحوی زبان نام بزرگانی چون دهخدا ،ایرج میرزا ،لاهوتی ،عارف،
و وجود نکا ِت گرامری کهنی که در شعر شاعران قرن سوم عشقی ،فرخی و نسیم شمال و ملک الشعرا بهار نشانگر
اهمیت و نقش شعر در در این نهضت بزرگ فکری و
هجری یعنی در شعر شاعران برخاسته از
سیاسی و اجتماعی ایرانیان است.
ازین رو طی گفتارهای آتی خواهم کوشید تا جنبههای
گوناگون ادب و شعر مشروطیت را با شما هموطنان عزیز در
میان بگذارم و امیدوارم این سخن بهخصوص برای شاعران
جوان و علاقمندان به شعر فارسی مفید واقع شود .پیش از
آغاز بگویم که این سخنان بر مبنای مطالبی تدوین شده که
حدود ۱۵سال پیش نوشته و انتشار داده بودم.
پیش از آنکه افکار تجددخواهانه و آزادیطلب علیه
استبداد قاجاری و جامعهی قرون وسطایی ایران در شعر
فارسی تبلور یابد ،زمینههای فکری اندیشههای جدید
که متأثر از انقلاب صنعتی و تحولات جامعهی اروپا و
بهخصوص کوششهای فکری عصر روشنگری و انقلاب
کبیر فرانسه بود ،ابتدا به وسیلهی نویسندگان و متفکران
و روشنفکرانی چون میرزا فتحعلی آخوندزاده ،میرزا ملکم
خان ،جلالالدین میرزا قاجار ،میرزا یوسف مستشارالدوله،
میرزا جعفر قراچه داغی ،طالبوف تبریزی ،زینالعابدین
مراغهای ،میرزا آقاخان کرمانی ،میرزا آقا تبریزی و دیگران،
که افکار خود را در رسالات و مقالات متعدد و به شکلهای
گوناگون عرضه میکردند ،به وجود آمد.
در این میان کسانی همچون میرزا فتحعلی آخوندزاده،
میرزا آقاخان کرمانی و زینالعابدین مراغهای (در «سیاحتنامه
ابراهیم بیک») خود به نقد ادبیات گذشته پرداختند و برای
نخستین بار بر ضرورت رئالیسم و واقعگرایی اجتماعی در
ادبیات و دید و نگاه انتقادی از اوضاع نابسامان جامعه و بطور
خلاصه به نقش روشنگر و آگاهیدهندهی شعر به عنوان
