Page 25 - (کیهان لندن - سال سى و نهم ـ شماره ۳۶۹ (دوره جديد

‫صفحه‌‪‌25‬شماره‌‪1835‬‬ ‫بهار در منظومهای که ضمن آن به نقد ادبی و معرفی‬ ‫خراسان بزرگ و سیستان منعکس است ‪ ،‬سبکی‬
‫جمعه ‪ 8‬تا پنجشنبه ‪ 14‬ژوئیه ‪۲۰۲۲‬‬ ‫سبکهای شعر فارسی و شاعران دوران خویش میپردازد‪،‬‬ ‫را در شعر فارسی ایجاد کرد که به سبک خراسانی مشهور‬

‫سرودهها هم با شعر دوران غزنوی یعنی با مدلهای اصیل‬ ‫دربارهی سبک هندی میگوید‪:‬‬ ‫شده است‪.‬‬
‫خود برابری نمیکردند‪ .‬شاعران حرفهای و زبانآور این عصر‬ ‫سبک هندی گرچه سبکی تازه بود‬ ‫این مکتب شعری همراه با جابجاییهای سیاسی و فرهنگی‬
‫همه از موقعیت رسمی دولتی و درباری برخوردار بودند‪.‬‬ ‫و با برآمدن و تسلط سلسلههای گوناگون ترک و انتقال‬
‫از این رو به مضامین اجتماعی و سیاسی نمیپرداختند‪.‬‬ ‫لیک او را ضعف بیاندازه بود‬ ‫قدرت به نواحی مرکزی و شمالی‪ ،‬و رواج زبان فارسی در این‬
‫از تحولات اجتماعی و انقلابات دوران خود هیچ اطلاعی‬ ‫سست و بیشیرازه بود‬ ‫مناطق‪ ،‬سرمنشأ سبک جدیدی شد به نام «سبک عراقی»‪.‬‬
‫اساس سبک عراقی همان سبک خراسانی است با این‬
‫نداشتند و شعرشان گویای محیط و روزگارشان نبود‪.‬‬ ‫فکرها سست و تخیلها عجیب‬ ‫تفاوت که در آن واژههای عربی فراوانتر شده و نیز به‬
‫اما در میان اینان دو استثناء هست که این دو استثناء‬ ‫شعر پرمضمون ولی نادلفریب‬ ‫دلیل جابجایی مراکز قدرت و گسترش علوم در حوزههای‬
‫را میتوان به نوعی طلایهدار یا منادی ظهور شاعران‬ ‫آموزش علمی و فرهنگی شهرهای مختلف ایران‪ ،‬واژههای‬
‫مشروطیت به حساب آورد‪ .‬این دوتن عبارت بودند از‬ ‫وز فصاحت بینصیب‬ ‫علمی و ِح َکمی و فلسفی و دینی و نجومی و پزشکی در آثار‬
‫فتحالله خان شیبانی و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی‪.‬‬ ‫شعر هندی سر به ملیون میکشید‬ ‫شاعران وارد شده ورنگ و زنگ یا جلوهی خود را به شعر‬
‫این دوتن ضمن پیوستن به مکتب بازگشت و سرودن به‬ ‫هر سخنور بار مضمون میکشید‬
‫همان زبان سبک خراسانی با آهستگی و متانت برخی‬ ‫شاعران سبک عراقی بخشیده است‪.‬‬
‫مضامین اجتماعی و شکوه از اوضاع زمانه را هم وارد شعر‬ ‫رنج ِ افزون میکشید‬ ‫برای معرفی نمونههای برجستهی شاعران این سبک‬
‫خود کردند و به سهم خود زمینهساز بیان شعر اجتماعی‬ ‫…‬ ‫میباید از انوری و سعدی و حافظ و مولوی نام برد و نیز‬
‫و انتقادی و شعر سیاسی ایران شدند و کوشش آنها در‬ ‫نام خاقانی شروانی و قطران تبریزی و نظامی گنجوی را بر‬
‫دوران مشروطه به ثمر نشست و با پیدا شدن شاعران بزرگی‬ ‫زان سبب شد سبک هندی مبتذل…‬
‫همچون دهخدا و بهار و لاهوتی و ایرج و فرخی و عشقی‬ ‫آنان افزود‪.‬‬
‫و عارف‪ ،‬نهضت مشروطیت ایران از شاعران بزرگ خود‬ ‫بر این مبنا بود که شاعران دوران زندیه و اوایل دوران‬ ‫البته خاقانی و نظامی را شاعران سبک ترکستانی هم‬
‫برخوردار شد و آزادیخواهی ایرانیان زبان گویای خود را در‬ ‫قاجاریه به فکر بازگشت ادبی و رجوع به سرچشمهی زلال‬ ‫نامیدهاند که بیانگر شعبهای است از سبک عراقی که ریشه‬
‫وجود این شاعران بازیافت‪ .‬با دو نمونه کوتاه ازشعر فتحالله‬ ‫ِ شعر و زبان روشن و رسای فارسی افتادند و بازگشت‬ ‫و پیوند عمیق خود را‪ ،‬خاصه در شعر خاقانی‪ ،‬با سبک‬
‫خان شیبانی و قائم مقام فراهانی باقی سخن در این زمینه‬ ‫به سبکهای خراسانی و نیز سبک عراقی را که یادآور‬
‫دورههای طلایی شعر فارسی بود‪ ،‬سرلوحه کوششها و‬ ‫خراسانی حفظ کرده است‪.‬‬
‫را به بخش بعد موکول میکنم‪.‬‬ ‫زبانورزیهای شاعرانه و زیباشناسانهی ادبی خود قرار دادند‪.‬‬ ‫اما از دوران صفویه به بعد یعنی از اوایل قرن دهم تا‬
‫شهر پریشان و شهریار پریشان‬ ‫پس شع ِر دورهی بازگشت‪ ،‬همانا بازگشت به شعر دوران‬ ‫اواسط قرن دوازدهم سبک تازهای در شعر فارسی پیدا شد‬
‫یار پریشان و زلف یار پریشان‬ ‫گذشته و رجوع به دو سبک پیشین خراسانی و عراقی بود‪.‬‬
‫روز پریشانتر از شب است شب از روز‬ ‫به نام سبک هندی‪.‬‬
‫گویی گشته است روزگار پریشان‬ ‫من این موضوع را در ابیات زیر بیان کردهام‪:‬‬ ‫سبک هندی نتیجهی اتفاقات و دگرگونیهای سیاسی و‬
‫خاطر مجموع کافیان در شاه‬ ‫شعر َدری چون ملول گشت و تنآسان‬ ‫ایدئولوژیک مذهبی بود که در روزگار صفویان در ایران به‬
‫هست تو گویی چو زلف یار پریشان‬ ‫آمد‪ ،‬از هند زی عراق و خراسان‬ ‫وقوع پیوست و پرداختن به آن در اینجا میسر نیست‪ .‬تنها‬
‫کار زمانه چو گشت درهم و برهم‬ ‫روی سرایش ز سبک هندی برتافت‬ ‫میشود به شعرگریزی دربار نورسیدگان متکی به شمشیر‬
‫روح خراسانی و عراقی دریافت‬ ‫قزلباش اشاره کرد که بیش و پیش از هرچیز‪ ،‬دغدغهی رواج‬
‫مردم کارند‪ ،‬گاه کار پریشان‬ ‫ذوق و هنر را به روشنی و رسایی‬ ‫وگسترش خونین مذهب تشیع را داشتند و جز به جاعلان‬
‫البته قائم مقام فراهانی شعرهای فراوانی در شکوه از‬ ‫کرد بدین «بازگشت»‪ ،‬راهگشایی‬ ‫حدیث و متشرعان شیعی و مرثیهخوانان و روضهسرایان‬
‫زمانه و گلایه از بدعهدی و پیمانشکنیها دارد برخی از‬ ‫ذهن و زبان را ز نهر گمشدهای ُخرد‬ ‫اعتنایی نمیکردند‪ .‬همین سیاست دینی‪ -‬فرهنگی و‬
‫شکوائیههای او که یادآور زبان شعر و شک ِوههای سعد‬ ‫جانب رود بزرگ شعر دری برد‬ ‫ایدئولوژیک که با خشونت و بربریت تا ّم بر مردم سراسر‬
‫سلمان است به وسیله بهار استقبال شده مثلا در این قصیده‪:‬‬ ‫گرچه به مضمون و نکته از پی تقلید‬ ‫ایران اعمال میشد بسیاری از اهل فرهنگ و هنر و شعر را‬
‫رخ ننمود آستان شعر اساتید‪،‬‬ ‫از ایران به سوی هند گریزاند! در میان اهل فرهنگ و شعر‬
‫ای بخت بد ای مصاحب جانم‬ ‫لیک زبان زنده گشت و ناطقه آزاد‬ ‫و هنر و ذوق که از زور و استبداد صفویه گریختند و بیم‬
‫ای وصل تو گشته اصل حرمانم‬ ‫شاعر آینده را مجال سخن داد‬ ‫و وحشت شمشیر قزلباشهای شیعهگستر صفوی (که بی‬
‫ای بی تو نگشته شام یک روزم‬ ‫شباهت به دعاعش امروز نبودهاند) آنها را از ایران به هند‬
‫این نهضت ادبی حاصل روزگاران آرام سلطنت کریمخان‬ ‫فراری داده بود شاعرانی پیدا شدند که بعدها شیوه و زبان‬
‫وی با تو نرفته شاد یک آنم‬ ‫زند است چرا که در این دوران مراکز علمی و ادبی در‬
‫که بهار این قصیده بلند را با قصیده شکوائیه و‬ ‫نواحی مرکزی و جنوبی ایران رشد کرد‪ .‬بهخصوص در شیراز‬ ‫شاعری آنان به سبک یا مکتب هندی نام ُبردار شد‪.‬‬
‫باری اکثر شاعران فارسیزبان هند و آسیای مرکزی و آسیای‬
‫آزادیخواهانه معروف خود جواب گفته است‪:‬‬ ‫و اصفهان و کاشان‪.‬‬ ‫صغیر (ارمنستان و ترکیه کنونی) پیرو این مکتب بودند‪.‬‬
‫تا بر ز بر ری است جولانم‬ ‫نشاط اصفهانی انجمنی به نام انجمن نشاط دایر کرد‪.‬‬ ‫ویژگی بسیار مهم این مکتب‪ ،‬سادگی زبان و نزدیکی زبان‬
‫آزرده و مستمند و نالانم‬ ‫قصد پایهگذاران و پیروان این جنبش احیای شعر فارسی و‬ ‫شعر به زبان عامهی مردم بود و علت آنهم دور شدن شعر‬

‫تا آنجا میرسد به دوبیت معروف‪:‬‬ ‫نجات آن از انحطاط و ابتذال سبک هندی بود‪.‬‬ ‫بود از حوزههای ادبی و محافل اشرافی و درباری‪.‬‬
‫آزادی ای خجسته آزادی‬ ‫در این مکتب‪ ،‬ابهام و پیچیدگی رو به صراحت و سادگی‬ ‫این مکتب با شاعرانی مثل اهلی شیرازی متوفی در سال‬
‫آورد و استحکام و سلاست و فصاحت شعر سبک خراسانی‬ ‫‪ ۹۴۲‬هجری (‪ ۱۵۳۵‬میلادی) و وحشی بافقی متوفی در ‪۹۹۱‬‬
‫از وصل تو روی بر نگردانم‬
‫تا آنکه مرا به نزد خود خوانی‬ ‫و عراقی سرمشق کار شاعران قرار گرفت‪.‬‬ ‫هجری (‪ ۱۵۸۳‬میلادی) شروع شد‪.‬‬
‫یا آنکه ترا به نزد خود خوانم‬ ‫میتوان گفت که از نظر صراحت در بیان و فصاحت‬ ‫این شیوهی شعری اگرچه نخست‪ ،‬هدفش گریز از تقلید و‬
‫این هم چهار بیت معروف دیگر از ابوالقاسم قائم مقام‬ ‫کلام‪ ،‬رودخانهی شعر فارسی‪ ،‬از مسیری که با ورود به سبک‬ ‫تکرار مضامین کهن و در جستجوی مضامین و درونمایههای‬
‫هندی آغاز کرده بود به جریان اصلی خود یعنی به بستر‬ ‫تازه بود‪ ،‬بعدها به علت مضمونبافیها و تأکید بر‬
‫فراهانی‪:‬‬ ‫پیچیدگیهای لفظی و کنایی و تصویری و به کار بردن‬
‫روزگارست آنکه گه عزت دهد گه خوار دارد‬ ‫شعر سبک خراسانی و عراقی بازگشت‪.‬‬ ‫تشبیهات پرابهام و بیمورد و تعقیدات نابجا و نیز مبالغه در‬
‫شعر از پیچیدگی و تعقید رها شد و آمادهی بیان مضامین‬ ‫مضمونیابیهای دور از ذهن‪ ،‬تقریباً به سقوط شعر فارسی‬
‫چرخ بازیگر ازین بازیچهها بسیار دارد‬ ‫انجامید و اگر ابیات بسیار زیبا و پراکنده از برخی شاعران‬
‫مهر اگر آرد بسی بیجا و بیهنگام آرد‬ ‫جدید گشت‪.‬‬ ‫به ویژه صائب تبریزی و بیدل دهلوی نمیبود‪ ،‬چیز زیادی از‬
‫قهر اگر دارد بسی ناساز و ناهنجار دارد‬ ‫و چنین بود که شاعران دوران مشروطیت از حاصل‬
‫گه به خود چون زرق کیشان تهمت اسلام بندد‬ ‫تجربیات شاعران دورهی بازگشت و نیز از زمینهی مناسبی که‬ ‫شعر فارسی در این دورهی چند قرنی باقی نمیماند‪.‬‬
‫گه چو رهبان و کشیشان جانب کفار دارد‬ ‫به کوشش شاعران این دوران در حوزهی زبان و شیوهی بیان‬
‫لشکری را گه به کام گرگ مردمخوار خواهد‬ ‫شعر فراهم شده بود‪ ،‬به نحو کامل و شاملی برخوردار گشتند‪.‬‬
‫کشوری را گه به دست مرد مردمدار دارد‬ ‫مضمون شاعران سبک بازگشت‪ ،‬همان مضامین قدیمی‬
‫]ادامه دارد[‬ ‫و تکراری بود و آثار این شاعران در بهترین و موفقترین‬