هشت فرودگاه بزرگ، ۵۴ ایستگاه راه‌آهن و ۲۵ ایستگاه مترو ایران در محاصره فرونشست

نتایج یک پژوهش جدید در رابطه با فرونشست در ایران نشان می‌دهد علاوه‌ بر جمعیت ۲۵۶ شهر و زیرساخت‌هایی مثل مترو که از فرونشست تأثیر می‌‌گیرند، یک هزار و ۳۸۰ کیلومتر از خطوط راه‌آهن بین‌شهری و هشت فرودگاه ایران نیز در معرض آسیب شدید از این پدیده قرار دارند.

یک مقاله منتشر شده در نشریه علمی «ساینس ادونسز» (Science Advances) درباره فرونشست در ایران، ابعاد تازه‌ای از خسارت‌های ناشی از این پدیده را نشان داده است. بر اساس این پژوهش، کاهش سالانه ۱/۷ میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی ایران باعث شده که بیش‌ از سه‌ هزار کیلومتر مربع از مساحت کشور با فرونشست شدید روبرو شود.

این مقاله که بر اساس تصاویر ماهواره‌ای سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ برای ارزیابی پیامدهای برداشت آب‌های زیرزمینی در ایران تنظیم شده تأکید کرده در حال‌ حاضر ۲۵۶ شهر از ۴۲۹ شهر ایران درگیر بحران فرونشست هستند.

در این مقاله آمده که فرونشست به تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های ایران تبدیل شده بطوری که خطوط مترو، بزرگراه‌ها، جاده‌های اصلی، خطوط راه‌آهن و جاده‌های کامیون‌رو در معرض آسیب‌هایی شدید قرار دارند.

بر اساس مطالعات صورت گرفته، از ۹ هزار و ۵۰۰ کیلومتر خطوط ریلی در سراسر کشور، حدود ۱۵ درصد (معادل یک‌هزار و ۳۸۰ کیلومتر) در نواحی درگیر فرونشست کشیده شده‌اند.

این مقاله افزوده هشت فرودگاه بزرگ و متوسط شامل فرودگاه بین‌المللی «امام» با بیش‌ از ۸ میلیون مسافر در سال، فرودگاه‌های بین‌المللی اصفهان و ارومیه و نیز فرودگاه‌های کرمان، گرگان و شهرکرد که از جمله فرودگاه‌هایی هستند که در مناطق شهری قرار دارند، با خطر آسیب زیرساختی از فرونشست روبرو هستند.

همچنین ۵۴ ایستگاه از ۳۱۰ ایستگاه راه‌آهن و ۲۵ ایستگاه مترو از ۲۱۵ ایستگاه احداث‌شده در نواحی فرونشست واقع شده‌اند.

در این مقاله آمده که در مجموع، ۳/۵ درصد از مساحت ایران یعنی حدود ۵۶ هزار کیلومترمربع با خطر فرونشست مواجه است؛ درحالی‌که ایران بطور میانگین ۱/۸ سانتی‌متر در سال در خود فرومی‌رود، بیش‌ از سه‌هزار کیلومتر مربع از این سرزمین شاهد فرونشست بیش‌از ۱۰ سانتی‌متر در سال است. این عارضه در برخی نقاط به ۳۵ سانتی‌متر در سال نیز می‌رسد.

در حال‌ حاضر ۲۵۶ شهر از ۴۲۹ شهر ایران درگیر مسئله فرونشست هستند. هشت شهرستان شامل کرمان، رفسنجان و سیرجان در استان کرمان، مرودشت در استان فارس، نیشابور در استان خراسان رضوی، بویین‌ زهرا در استان قزوین و گنبدکاووس و آق‌‌قلا در استان گلستان، فرونشستی به‌وسعت بیش‌ از یک‌هزار کیلومتر مربع را تجربه می‌کنند. وضعیت استان کرمان و به‌ خصوص شهرستان رفسنجان، با ۳۷ سانتی‌متر فرونشست در سال، هشداردهنده برآورد شده‌اند.

به‌ جز استان گیلان که به‌دلیل حجم بارش‌های فراوان، استخراج آب‌های زیرزمینی در مقیاس بزرگ صورت نمی‌گیرد، فرونشست زمین در تمام استان‌های ایران قابل مشاهده است. حتی استان مازندران در مجاورت استان گیلان، در وسعتی حدود ۱۴۰ کیلومتر مربع با ۴ سانتی‌متر فرونشست در سال مواجه است.

تبدیل شدن فرونشست به تهدیدی برای زیرساخت‌های کشور سالهاست که از سوی کارشناسان داخلی و خارجی هشدار داده می‌شود اما مقامات جمهوری اسلامی هیچ اقدام مشخصی برای مدیریت این بحران انجام نداده‌اند.

نخستین نشانه‌های فرونشست در ایران در دهه ۶۰ نمایان شد اما همچنان افزایش چاه‌های غیرمجاز و برداشت از سفره‌های زیرزمینی ادامه دارد.

چهار دهه برداشت بدون نظارت و بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی سبب بروز بحران در اکثر دشت‌ها و آبخوان‌های ایران شده و میزان کاهش سالیانه سطح آب سفره‌های زیرزمینی در اغلب دشت‌های کشور در مرحله بحران قرار دارد.

محمد شکرچی‌زاده رئیس وقت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی سه سال پیش در گفتگو با خبرگزاری «ایسنا» هشدا دارد که فرونشست زمین در ایران به مرحله هشدار رسیده و لازم است برای برداشت آب‌های زیرزمینی در مناطق پیرامون فرودگاه‌ها و خطوط راه آهن، محدودیت‌هایی ایجاد کرد.

به گفته رئیس وقت مرکز تخحقیقات راه، مسکن و شهرسازی «نتایج فرونشست در ۱۰ فرودگاه به سرانجام رسیده و وضعیت اغلب آنها نگران کننده نیست اما لازم است برای فرودگاه‌ها حریم‌هایی قائل شد تا بتوان موضوع فرونشست را حتی‌الامکان به تاخیر انداخت یا روند آن را کند کرد.»

او اعلام کرده بود که از سال ۹۸ فرودگاه‌های اصفهان، مشهد، تبریز، اردبیل، یزد، ایلام، شیراز، کرمان، کرمانشاه و بم مورد مطالعه قرار داشته‌اند. شکرچی‌زاده یادآور شده که امکان بروز مشکلی جدی در وضعیت فرونشست در این فرودگاه‌ها در آینده منتفی نیست.

محمد شکرچی‌زاده به متأثر بودن خطوط ریلی از پدیده فرونشست اشاره کرده و گفته بود به شرکت راه‌‌آهن سراسری نیز توصیه‌هایی برای کاهش مخاطرات فرونشست در خطوط ریلی ارائه شده است که راه آهن تهران- مشهد از جمله آنهاست.

این مقام وزارت راه و شهرسازی تأکید کرده بود احداث خطوط جدید راه آهن باید حتی‌الامکان در مناطقی باشد که در محدوده «کم فرونشست» قرار دارند.

سکونت نیمی از جمعیت ایران روی پهنه‌های «فرونشست»

هشدارها اما تا کنون بی‌نتیجه بوده است. آذرماه گذشته علی بیت الهی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت که «در چندین مسیر ریلی و فرودگاه‌ها موضوع فرونشست را مورد مطالعه قرار دادیم و یکی از مسیرهای ریلی که موضوع فرونشست در آن جدی بوده، راه آهن تهران-مشهد است. بطوری که در نقاطی از این راه آهن آثار فرونشست کاملا مشهود است.»

علی بیت الهی توضیح داده بود که در این مسیر ریلی در قطعه نزدیک به ورامین در ایستگاه حوالی ابردژ و در ادامه مسیر نزدیک به ایستگاه نیشابور به شدت آثار فرونشست مشهود و بسیار هم خطرناک است.

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی افزوده بود «با توجه به بروز شکاف و حفرات، احتمال اینکه این مسیر ریلی و خطوط ریزش  داشته باشد، وجود دارد» و «در نقاط شکاف ها و حفرات را با موادی پر کردیم و می توان با روش عایق بندی جلوی گسترش این عوارض به حریم ریل گرفت.»

علی بیت‌الهی اردیبهشت امسال نیز با ارائه آمار جدید گفته بود حدود ۴٩ درصد جمعیت کل ایران بر روی پهنه‌های فرونشستی یا مجاورت آن سکونت دارند.

به گفته این مقام وزارت راه و شهرسازی، گزارشی از نقشه‌های فرونشست و سکونتگاه‌های جمعیتی شهری و روستایی تهیه شده که نشان می‌دهد محدوده‌های جمعیتی عمده و کلان کشور مانند تهران، مشهد، شیراز، کرمان و از همه مهمتر اصفهان و چند کلانشهر دیگر  دقیقا در محدوده فرونشست قرار دارند یا مجاورت و حاشیه «زون‌»های [نواحی] فرونشست واقع شده‌اند.

علی بیت‌الهی در حالی وضعیت استان اصفهان را بحرانی توصیف کرده بود که منصور شیشه‌فروش مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان همزمان خبر داده بود طی فروردین امسال ۱۲ حادثه مرتبط با فرونشست در این شهر ثبت شده که یکی از آنها در خیابان «میر» به عنوان یکی از اصلی‌ترین خیابان‌های شهر بوده است.

احتمال تخریب تخت‌جمشید، نقش رستم و میدان نقش جهان بر اثر فرونشست زمین

از سوی دیگر بسیاری از بناهای تاریخی کشور نیز به دلیل فرونشست در معرض آسیب قرار گرفته‌اند. علی بیت الهی در اینباره توضیح داده که در مردوشت که آثار تاریخی تخت جمشید و نقش رستم  در آن قرار دارند، نرخ فرونشست به ۱۷ سانتی‌متر در سال می‌رسد که رکورددار فرونشست در استان فارس است.

او گفته «در حالی که ۵۰ سال گذشته در مرودشت با حفر چاه ۳۰ متری به آب می‌رسیدند امروز با حفر چاهی به عمق ۱۲۰ متری هم به آب نمی‌رسند و در طول این سال‌ها با برداشت‌های بی‌رویه آب وضعیت فرونشست در این منطقه بحرانی شده‌ است.»

علی بیت‌الهی افزوده «در حاشیه این پهنه فرونشستی خطرساز استان فارس دو آثار تاریخی ارزشمند و منحصربفرد نقش رستم و تخت جمشید واقع شده که متاسفانه در بازدیدها شکاف‌های فرونشستی در محوطه تخت جمشید کاملا مشخص و واضح است و مهمتر اینکه در حال توسعه است. این شکاف‌ها به مجرای نفوذ آب تبدیل می‌شوند و تونل‌های زیرسطحی را ایجاد می‌کنند و در نهایت به فروریزش سطحی زمین منجر می‌شوند.»

او در ادامه گفته «در نقش رستم هم دقیقا در مجاورت و نزدیکی صخره‌های سنگی و نقش نگارهای سنگی ارزشمند، شکاف عمیق و عجیب طولی با عمق چشمی ۶ متر و با عرض نیم متری وجود دارد که این نشان می‌دهد این زون [ناحیه] بسیار خطرساز است.»