Page 11 - (کیهان لندن - سال سى و نهم ـ شماره ۳۸۹ (دوره جديد

‫صفحه‌‌‪‌‌1‌‌1‬شماره‌‪1855‬‬
‫جمعه ‪ ۲۵‬نوامبر تا پنجشنبه ‪1‬دسامبر ‪۲0۲۲‬‬

‫احمد احـرار‬ ‫نگاهی دوباره به انقلاب مشروطیت ایران(‪* )۱‬‬ ‫بازنشر‬

‫( کیهان لندن شماره ‪ ) ۱۱۳۴-۱۱۳۸‬آذر تا دی ‪۱۳۸۵‬‬

‫امسال مصادف است با صدمین سال صدور فرمان‬
‫مشروطیت ایران ‪ .‬اگر عمر حکومت مشروطه در هفتاد و‬
‫سه سالگی به آخر نرسیده بود جلساتی که اینجا و آنجا بدین‬
‫مناسبت تشکیل شد‪ ،‬جشن سالگرد به شمار میرفت ولی‬
‫در فقدان مشروطه‪ ،‬این جلسات را مجلس یادبود آن مرحوم‬

‫باید تلقی کرد‪.‬‬
‫رفت از دارفنا مشروطه رحم الله علی مشروطه‬

‫سر در مجلس شورای ملی‬ ‫پنجاه سال پیش‪ ،‬به مناسبت پنجاهمین سال مشروطیت‪،‬‬
‫من که آن زمان ‪ ۲۲‬سال داشتم در مصاحبه با یکی از‬
‫مذهبی‪ ،‬مرجع تظلمات مردم نیز محسوب میشدند و از‬ ‫اینها میدیدند و میپذیرفتند که پایه تحولات و ترقیات در‬ ‫دست اندرکاران انقلاب مشروطه‪ ،‬مرحوم ابراهیم حکیمی‬
‫حدود و حقوق آنها در برابر مظالم حکمرانان دفاع میکردند‪.‬‬ ‫فرنگستان را تغییر روش مملکتداری و برقراری حکومت قانون‬ ‫«حکیمالملک» سئوالی را که هنوز هم مطرح است در میان‬
‫حکومتگران هر زمان سهم «علما» را در قدرت ملحوظ‬ ‫تشکیل میدهد و آرزو داشتند در ایران هم چنین تحولی رخ‬
‫میداشتند از حمایت آنها برخوردار میشدند و هرگاه جز‬ ‫دهد و نظام استبدادی برچیده و حکومت پارلمانی برقرارشود‪.‬‬ ‫گذاردم‪ :‬آیا انقلاب مشروطیت ایران به هدف خود رسید؟‬
‫این بود درگیری پیش میآمد‪ .‬در انقلاب مشروطه‪ ،‬کاستن از‬ ‫مرحوم حکیم الملک از این طبقه بود‪ .‬عمویش‪ ،‬میرزا محمود‬ ‫حکیمالملک آن زمان رئیس مجلس سنا بود‪ .‬او در دوره اول‬
‫اقتدار حکومت و افزودن بر قدرت روحانیت‪ ،‬هدف اصلی‬ ‫خان حکیم الملک اول وزیر دربار بود‪ .‬خودش در فرانسه‬ ‫و دوم مجلس شورای ملی عضویت داشت‪ .‬بعد‪ ،‬بارها وزیر و‬
‫علما بود‪ .‬به همین سبب درآغاز انقلاب‪ ،‬یعنی حرکت بازاریان‬ ‫تحصیل کرد و طبیب شد و در مراجعت به ایران‪ ،‬پزشک‬ ‫سپس نخست وزیر و وزیر دربار شد‪ .‬برای مصاحبه به منزل‬
‫علیه دولت عینالدوله‪ ،‬به دنبال چوب خوردن تجاّر قند‪ ،‬علما‬ ‫مخصوص مظفرالدین شاه و از ملازمان وی بود اما افکارش‬ ‫آن مرحوم در نیاوران رفتم‪ .‬روی ایوانی‪ ،‬مشرف به یک باغ‬
‫همگی با این حرکت همراه بودند اما به محض آن که مجلس‬ ‫بزرگ و مصفا‪ ،‬مصاحبه انجام گرفت و حکیمالملک که به علت‬
‫تشکیلشدوصحبتازتدوین«نظامنانه»یاقانون اساسیبر‬ ‫البته با درباریانی از قبیل امیر بهادر فرق داشت‪.‬‬ ‫کبر سن گوشش سنگین شده بود با دقت به سئوال من توجه‬
‫اساس قوانین اروپا به میان آمد بین آنها اختلاف افتاد‪ .‬گروهی‬ ‫جوابی که او به سئوال من داد جوابی منطقی بود زیرا‬ ‫کرد و جواب داد کسانی که در عهد استبداد زندگی نکردهاند‬
‫در صف مشروطه خواهان باقی ماندند و گروهی دیگر با‬ ‫با صدور فرمان مشروطیت‪ ،‬بخصوص پس از استبداد صغیر‬ ‫و از استبداد فقط اسمی شنیدهاند چنین سئوالی برایشان پیش‬
‫مستبدین متفق شدند و بساط مشروعه خواهی را در برابر‬ ‫و غلبه مشروطه خواهان برمستبدین‪ ،‬آرزوی این طبقه که‬ ‫میآید‪ .‬من چون استبداد را دیدهام شک ندارم که انقلاب‬
‫خلاصی ایران از حکومت استبددای و تاسیس حکومت پارلمانی‬ ‫مشروطیت به هدف خود رسید‪ .‬هدف انقلاب برافکندن‬
‫مشروطه طلبی علم کردند‪.‬‬
‫در کنار عواملی که از آن یادکردیم و مقدمات و موجبات‬ ‫بود تحقق یافت‪.‬‬ ‫استبداد بود و تشکیل حکومت مشروطه‪.‬‬
‫انقلاب مشروطه را فراهم ساخت‪ ،‬عامل مهم دیگری را نباید‬ ‫گروه دومی که در انقلاب مشروطه نقش داشتند از انقلابیون‬ ‫این عقیده البته عقیده محترمی است ولی به نظر من‬
‫از نظر دور داشت و آن وجود پادشاهی علیلالمزاج‪ ،‬نرمخو‬ ‫روسیه الهام میگرفتند‪ .‬در حقیقت‪ ،‬نسیم آزادیخواهی و‬ ‫قسمتی از حقیقت را بیان میکند‪ .‬هدف انقلاب‪ ،‬اگر منحصرا‬
‫تجدد طلبی‪ ،‬از دو سو به ایران وزیدن گرفت‪ .‬همزمان‪ ،‬از اروپا‬ ‫تبدیل حکومت استبدادی به حکومت پارلمانی بوده باشد‪،‬‬
‫و تاحدودی خداترس و رعیت دوست در رأس مملکت بود‪.‬‬ ‫و از قفقاز‪ .‬از یکسو فرنگ رفتهها بودند که ذکرشان گذشت و‬ ‫بیگمان این هدف تحقق یافت بویژه بعد از غلبه مشروطه بر‬
‫محققا تا وقتی ناصرالدین شاه سلطنت میکرد امکان‬ ‫منادی تحول به شیوۀ ممالک اروپا بودند‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬افکار‬ ‫استبداد صغیر و خلع محمد علی شاه‪ .‬این را هم باید پذیرفت‬
‫تشکیل حکومت مشروطه وجود نداشت‪ ،‬همچنان که محمد‬ ‫که انقلاب مشروطه مسیر تجدد و تجددطلبی را در ایران‬
‫علیشاه نیز چون خلق و خوی مستبدانه داشت‪ ،‬با آن که به‬ ‫انقلابی از طریق قفقاز و انزلی به ایران نشت میکرد‪.‬‬ ‫هموار کرد ولی آن دموکراسی اصیل و پایدار که می بایستی‬
‫حفظ و حمایت حکومت مشروطه سوگند خورده بود‪ ،‬آن را‬ ‫جنبش انقلابی که از اواخر قرن نوزدهم در روسیه پدید‬ ‫جامعه را از نظر پایبندی به قانون و قانونمداری یا به اصطلاح‬
‫تاب نیاورد‪ ،‬مجلس را به توپ بست و مشروطیت را تعطیل‬ ‫آمده و در ابتدای قرن بیستم قوت گرفته بود و سرانجام در‬ ‫امروزی قانونمندی‪ ،‬عمیقا متحول کند شکل نگرفت‪ .‬دلائلش را‪،‬‬
‫سال ‪ ۱۹۱۷‬به سرنگونی رژیم تزاری منجر شد‪ ،‬گروهی از‬
‫کرد و طریق استبداد پیش گرفت‪.‬‬ ‫ایرانیان را که اکثرا مهاجران قفقازی بودند تحت تاثیر قرار‬ ‫آن طور که به نظرم میرسد‪ ،‬عرض میکنم‪.‬‬
‫میرزا محمود خان احتشام السلطنه یکی از همان درباریان‬ ‫داد و در انقلاب مشروطیت به میدان کشاند‪ .‬اینان تندروهای‬ ‫انقلاب مشروطیت‪ ،‬پیامد بیداری ایرانیان پس از دوبار‬
‫و رجال دولتی است که در مأموریت فرنگ شیفته حکومت‬ ‫انقلابی را تشکیل دادند‪ .‬گروهی که نه از نظر طبقاتی با فرنگ‬ ‫شکست در جنگهای ایران و روس بود‪ .‬این شکست‪ ،‬دو قرارداد‬
‫قانون و مجذوب ترقیات اروپا شده بود و در القاء این تفکر و‬ ‫رفتهها شباهت داشتند و نه از حیث آرمانی‪ .‬تغییر بنیادی در‬ ‫شرم آور گلستان و ترکمانچای و پرداخت غرامت سنگین را بر‬
‫برقراری حکومت مشروطه نقش مهمی ایفا کرد و در مجلس‬ ‫ایران تحمیل کرد و باعث جدایی بخشی از سرزمین ما شد اما‬
‫نظام سیاسی و روابط طبقاتی خواست این گروه بود‪.‬‬
‫اول نماینده و سپس رئیس مجلس شد‪.‬‬ ‫گروه سوم‪« ،‬علما» بودند‪ .‬روسای مذهبی که در تودههای‬ ‫دست کم این فایده را داشت که به بیداری ملی کمک کرد‪.‬‬
‫هنگامی که مظفرالدین شاه برای سومین بار به فرنگستان‬ ‫مردم نفوذ داشتند و اگر آنها به میدان نمیآمدند قیام مردمی‬ ‫سه گروه‪ ،‬با سه طرز فکر متفاوت‪ ،‬در انقلاب مشروطیت‬
‫سفرکرد احتشامالسلطنه وزیر مختار ایران در آلمان بود‪ .‬شاه او‬ ‫شکل نمیگرفت و حکومت استبدادی تسلیم حرکت مشروطه‬ ‫ایران نقش اصلی را ایفا کردند‪ .‬گروه فرنگ رفتهها و‬
‫را از برلن به کنترکسویل در فرانسه فرا میخواند و گفتگویی‬
‫با وی دارد که احتشام السلطنه در خاطراتش شرح میدهد و‬ ‫خواهی نمیشد‪.‬‬ ‫تحصیلکردگان فرنگ‪ .‬گروه قفقازیها و گروه علما‪.‬‬
‫برای آشنایی با خلق و خوی شاه و اوضاع و احوال روز سند‬ ‫«علما» اما نه تغییر نظام حکومتی را میخواستند و نه‬ ‫گروه اول تشکیل میشد از محصلین اعزامی به فرنگ و‬
‫ایرانیانی که به ماموریت در کشورهای مغرب زمین میرفتند‪.‬‬
‫بسیارخوبیاست‪.‬‬ ‫طالب تجدد و تفکر اروپایی بودند‪.‬‬ ‫اینها که شکست حقارت بار ایران در جنگ با روسیه بر‬
‫دنباله دارد‬ ‫در دوره استبداد‪ ،‬روحانیت شیعه رقیب قدرت حکومتی‬ ‫روح و فکرشان اثر گذاشته بود در دوران تحصیل‪ ،‬یا دوران‬
‫و به یک معنی «اپوزیسیون» آن نظام بود‪ .‬علما که با‬ ‫مأموریتشان‪ ،‬با دنیای جدید آشنا میشدند و در مییافتند که‬
‫* سخنرانی درکانون فرهنگ ایران ـ پاریس‬ ‫تودههای مردم رابطه مستقیم داشتند‪ ،‬گذشته از مرجعیت‬ ‫ایران تا چه حد از عصر جدید عقب افتاده است‪ .‬محصلین‬
‫ایرانی که به فرنگ میرفتند عموما از اشراف زادگان و اعیان‬
‫زادگان بودند‪ .‬آنها با افکار تازه به ایران باز میگشتند و این‬

‫افکار را در محیط اطراف خود می پراکندند‪.‬‬
‫همین گونه افکار توسط جمعی از سفرا و وزرای مختار و‬

‫ماموران دولت در کشورهای مغرب زمین به ایران میرسید‪.‬‬